Te to'a rere

Titre

Te to'a rere

extracted text

TO'A-RERE & TO'A UMA'A
E AHA TE TARA O TE TO'A ?
Teie ato'a te tahi atu nau Hiva, 'o To'a-rere rāua 'o
To'a-Uma'a.
E aha atura ïa te parau o te to'a i roto i te orara'a o
te mā'ohi mai āu'iu'i mai ā ?
E aha te tumu i topahia ai te i'oa o te to'a i ni'a i te
tahi nau hiva i roto i te 'ā'ai 'o Hono'ura ?

TE TO'A 'IA AU I TE MAU IHI

IHI REO
TA'O TUPUNA : TOKA [PN]: “ROCK, AS A SUBMERGED ROCK OR
REEF, TO RUN AGROUND”
Reo tahiti : o'a, feo, farero, pu'a, a'au
Reo pa'umotu : feo
Reo hāmoa : feo
Reo vaihī : to'a
Reo ma'areva : putoka / patoka
Reo mātuita : puka

TO'A-RERE
'Ia au i te puta a te fare vāna'a, te ta'o « rere », e ha'apori teie nō te
fa'ahiti i te tahi 'ohipa e pe'e hānoa, mai te ma'i pe'e. Tē fa'ahitihia ra ïa
te hotu o te tahi to'a, tōna tupura'a i raro i te miti.
TO'A-UMA'A
'Ia au i te hurira'a a Teuira Henry, nō te ta'o « uma'a », e au ra ē, te ta'o
tumu, 'o « ma'a » ïa, 'oia ho'i mai te ta'o « ha'ama'a », 'ia ha'ama'a i te
'āvae. Te aura'a ra ïa, te parau ïa nō te torora'a to'a terā e fa'ahitihia ra.

IHI NŪNA'A
TE TO'A 'EI MAROTAI
« 'Ia tae i ni'a i te fenua, e tano i te mau rātere 'ia 'āfa'i 'a tahi tuha'a to'a
iti 'e te huruhuru manu 'ura i te marae mata'eina'a fa'ata'ahia nō
rātou. […] I muri, e pūpū te mau rātere i te to'a i ni'a i te marae , mā te
parau ē « Terā tā 'oe to'a » 'e mā te fa'aoti atu ē « 'O tā mātou teie
marotai e te atua ē ».
Henry, T, (2004). Tahiti aux temps anciens, Société des Océanistes N°1,
'api 186.

TE TO'A I ROTO I TE ORARA'A O TE MĀOHI

PARAU TUMU O TE FENUA
TO'A MAEHA'A
« I ni'a i te a'au, i te mata'eina'a ra nō Pueu, e 'ite ïa 'outou e piti to'a
i mua noa mai i te fare ha'api'ira'a Hélène Auffray. Te parau rā te 'ā'ai ē,
i terā ra tau, e nehenehe teie nau to'a e piti e taui iā rāua 'ei ta'ata. Tae
rā i te hō'ē pō, 'ua haere nā to'a e piti e 'ārearea, 'aita rā rāua i ha'apa'o i
te hitira'a o te mahana. Horo a'e ra nō te ho'i, nā roto i te ava nō To'a
poto. Teie rā, 'ua taere roa rāua, 'ua hiti mai te hihi mahana.
I reira, pohe a'e ra rāua, 'ua nā 'ō mai 'o Tamu Tauhiro ē, tae roa mai i
teie mahana, e 'ite-noa-hia teie nau to'a i ni'a i te a'au 'ia maita'i ana'e
te mahana.
Tehetia, C. (2018, 6 juillet). “Te pare o Tahiti aea” parlera des deux coraux
légendaires, Tahiti Infos,
https://www.tahiti-infos.com/Te-Pare-o-Tahiti-Aea-parlera-des-deux-cora
ux-legendaires-de-Pueu_a173137.html

FA'ATI'ARA'A PARAU
Te mau mea ato'a e ora ra i roto i te miti, e vai noa ïa i pīha'i iho, 'aore rā,
i roto i te mau to'a, mai te remu, te i'a, te i'a pa'a, te pa'apa'a, te puahe'e,
te hina, te hāva'e, te nata 'e tae noa atu i te pōreho.
E fa'aauhia te to'a mai te tahi fare nō rātou 'e nō tātou, 'ei pātere mā'a.
Mai te peu, 'aore e 'ōfa'i i terā vāhi, mea iti ato'a te mā'a e roa'a mai.
'Ei hi'ora'a, 'ia hano ana'e e hīhī i te tarao, e hano 'oe i terā vāhi 'ōfa'i,
'aore ana'e, 'aore i'a. Hau atu, tē vai ra ato'a te mau rua i roto i te miti.
E 'āpo'o i reira te i'a e noho ai mai te rua tio, te rua 'ōura, te rua rori,
te rua 'ū'ū 'e tē vai atu ra.
Laurette HATITIO, Rimatara, Tuha'a pae, 2023.

PŪ'OHURA'A

E aha atura ïa te pāhonora'a i te uira'a arata'i,
'oia ho'i, nō te aha te To'a i mā'itihia ai 'ei hiva,
maoti rā, 'ia au i tei tuatāpapahia mai, nō terā
huru tōna e toro hānoa. Inaha ho'i, e fa'ahitihia
ra ïa i te tahi huru o te ta'ata tama'i, e tupu noa
'oia, e rahi-noa-hia, e'ita e mau, e'ita e pohe.

TE TO'A, TĀPA'O NŌ TE HOTURA'A
« I roto i te ferurira'a a te mā'ohi, e tāpa'o te torora'a o te to'a nō te huru
o te mau hotu i roto i te miti. Te farero, e tāpa'o ïa nō te torora'a e 'imi i
te hīhī mahana. Teie te tahi parau pa'ari tei tāpa'ohia mai e te
mītionare 'o Ellis i te matahiti 1818 : « E tupu te fau, e toro te farero, e
pohe te ta'ata. »
Sanguinet, M. & Torrente, F. (2020), Te ara moana, le chemin de l'Océan.
Guide des Aires marines éducatives de Polynésie française, DGEE, 'api 132.
TE TO'A, TĀPA'O NŌ TE FA'A'ĀPĪRA'A
« Taua mau tuha'a to'a, parauhia i'a, 'ua hōro'ahia ïa i te tahu'a nō te
'āfa'i i te marae, i ni'a i te fata, mā te pūpū ato'a i te hō'ē 'upu 'e, 'aore rā
pure, nō te fa'ateni i te mau atua 'ia tāmā mai i te fenua 'āi'a, 'ia vai mā
noa rātou mai te to'a i 'ōfati-'āpī-hia i roto i te miti. »
PHOTOS D.R. - OBA

Ellis, W. (2014). À la recherche de la Polynésie d'autrefois. Volume 1 :
Polynesian Researches. Société des Océanistes, 'api 194-195.

Ariifaite FAAHU-VAKI, Ragivai TEMANU, Laure TEREOPA
Pīahi matahiti 3 'Āma'a Reo Mā'ohi
VERSION FRANÇAISE
SCANNER LE QR-CODE