URU’A MATAPŪ

Titre

URU’A MATAPŪ

extracted text

TE URU’A MATAPŪ ’IA AU I TE MAU IHI

IHI REO
TA'O TUPUNA : QULUA [PN] : Trevalli (Caranx)
TA'O TUPUNA : QULUA [POC] : Proto-Oceanic (Carangid)
Reo tahiti : uru'a (Davies, 1851 )
urupiti (Bagnis, 1972)
uru'ati, urupiti (Lemaître, 1973)
Reo nu'uhiva : u'ua, eu'ua (Lavondès, 1964-1966)
Reo hāmoa : ulua (Pratt, 1911)
Reo futuna hiti'a o te rā : ulua, (Biggs, field notes)

IHI NŪNA'A

E AHA TE TARA O TE URU’A MATAPŪ ?
I roto i te ’ā’ai o Hono’ura, e piti taime te fa’ahitira’ahia te parau o te uru’a.’A
tahi, i te tī’opara’ahia ’ōna e tōna nā teina mai ni’a mai i te va’a nō tōna teiaha
rahi. Nā te vārua ra ’o Vero-huti-i-te-ra’i i fa’aara iāna ē, e ti’a, e ara, e fa’aru’e
’oi'oi i terā vāhi i te mea ho’i ē, e vāhi ’ē terā, e vāhi nō te uru’a-matapū ’e nō te
tahi atu mau hiva. ’A piti, i te taparahira’a ’o Hono’ura i te hiva ra ’o A’u-roa ’e
tae noa atu i tōna ari’i ra ’o Tūtapu, ’ua rave a’era i te ari’i vahine
Te-puna-’ai-arii ’ei vahine nā te ari’i ’o TaIHIa. I reira tō Hono’ura pāta’ura’a i te
parau o taua hiva ra, ’o Uru’a-matapū.
E aha atura ïa te parau o taua i’a i roto i te orara’a o te mā’ohi mai āu’iu’i
mai ā ?
E aha te tumu i topahia ai te i’oa o teie i’a i ni’a i te tahi hiva i roto i te ’ā'ai
’o Hono’ura.

TE URU’A I ROTO I TE ORARA’A O TE MĀ’OHI

PARAU TUMU O TE FENUA
PĀTA'UTA'U A HONO'URA
« Fa'arahi te fa'a o Hapaiano'o,
Te fa'a'airaa o te aha ?
I te uru'a, te uru'a maomao ra ē !
Nō terā muriāvai
Te uru'a mata nui ra ē !
Nō terā papai ava ē !
Ha'apairia mai te taura i tai
'Oia te urupiti mata nui »
JPS, Vol 4 1895, Vol 4, No. 4 ,The legend of Honoura, 'api 257-294
RAROMATA'I - RAIATEA
I te vāhira'ahia i te fenua nō Ra'iātea e va'u tuha'a, 'ua
fa'ahōho'ahia taua fenua ra i te urupiti. E va'u Ra'iātea. 'O 'Ōpoa
te 'ōmi'i o te i'a 'e te iva o te tuha'a. Nō reira mai te i'oa « 'Ōpoa te
iva ». Te hi'u o teie urupiti, ' o te mou'a ïa 'o Pa'ia i Vavau, piIHIa
Te-hi'u-rua-nō-te-Ari'i. 'Ua fa'a'ohipahia teie i'a nō te fa'ahōho'a
atu i te tahi motu 'e te tahi mau va'a mata'eina'a. I taua fenua ra,
'o te urupiti tei fa'a'ohipahia nō tōna pūai.

TE URU'A 'EI TĀPENA
« Parau tahito nō Tahiti : “Te-i'a-'āvae-rōroa [te ta'ata tāpena],
Te-i'a-pehau-iha[Te uru'a tāpena], Te-i'a-tua-mea [te honu
tāpena]”. »
E pūpūra'a ō teie i te mau atua : e piti i'a, te uru'a 'e te honu, 'e
hō'ē ta'ata. Tāpa'o fa'a'ite i te ra'a o te uru'a.
Handy, E. S., (1930). History and culture in the Society Islands, The
Museum, 'api 89.

Handy, E. S. (1930). History and culture in the Society Islands, 'api 90.

TE URU'A 'EI TĀPA'O NŌ TE ATUA
'Ua riro te uru'a 'ei tāpa'o nō te tahi atua nō te mau ta'ata tumu
nō Papara 'e nō Papeari. 'Ua tapuhia teie i'a i te marae o taua nā
fenua. I 'ō nei, 'ua ha'apāpū 'o Teuira Henry, e mea tapu te uru'a
nō te feiā o nā mata'eina'a e piti, 'o Papara 'e 'o Papeari.

E I'A MO'A
E i'a mo'a roa te uru'a (te pa'aihere nīnamu) i Tuamotu. E mea
fa'ata'ahia nō te hui mana, 'e e pupuhia nō te nu'u atua i pīha'i iho
i te mau 'ā'ahi, te honu 'e te uhu. E mea tapu teie mau i'a nō te
vahine 'e te mau tamari'i.
Torrente, F. (2020), Te ara moana, le chemin de l'Océan. Guide des
Aires marines éducatives de Polynésie française, DGEE, 'api 59.

URU'A MATAPŪ
Thomas WAGENER - Melissa JORDAN
Pīahi matahiti 3 'Āma'a Reo Mā'ohi

Ottino, P. (1965). Ethno-histoire de l'atoll Rangiroa : archipel des
Tuamotu : publication provisoire. Office de la Recherche
Scientifique et Technique Outre Mer, ORSTOM, 'api 84

« Fa'arahi te fa'a o Hapaiano'o,
Te fa'a'airaa o te aha ?
I te uru'a, te uru'a maomao ra ē !
Nō terā muriāvai
Te uru'a mata nui ra ē !
Nō terā papai ava ē !
Ha'apairia mai te taura i tai
'Oia te urupiti mata nui »
JPS, Vol 4 1895, Vol 4, No. 4 ,The legend of Honoura, 'api
257-294

MARAE I'A
Te uru'a, 'o te 'īna'i tumu ïa nō apato'a 'e nō te mau 'āti nō 'Ōtepipi.
E mea tapu teie i'a, i te mea ho'i ē, e rave rahi mau ivi uru'a tei
'itehia i roto i te mau 'āpo'o i'a o te mau marae to'ato'a. E
fa'a'itera'a ïa i te faufa'a o te i'a i roto i te orara'a va'a mataeina'a i
te mātāmua ra. 'Inaha, e 'amuhia te i'a 'e e hunahia te mau ivi i
ni'a i te marae. 'E'ere roa i te 'ohipa māere, mai tā Teuira Henry e
fa'ahiti ra i roto i tāna puta, inaha ho'i, te moana, 'o te marae mo'a
roa a'e ïa nō te Mā'ohi.

RAROMATA'I - PORAPORA

RAROMATA'I - RAIATEA

PŪ'OHURA'A

Te uru'a, e ti'ara'a teitei roa tōna i te tau tahito, i te mau pae Tuamotu mā
iho ā ra, inaha ho'i, e mea mo'a 'e e 'amuhia i ni'a i te marae. E'ita e 'ore,
'ua topahia te hiva i te i'oa o teie i'a nō tōna ho'i fāito rahi, tōna pūai, tōna
vitiviti 'e te mata'u 'ore.

« E raea'ehia te fāito o te urupiti e 50 kiro hau atu 'e e 2
mētera i te roa. E i'a pūai, rata roa, 'e te hi'opo'a te urupiti. E
piri roa 'ōia i pīha'i iho i te ta'ata. E i'a tua, e i'a tairoto. I te
tapera'a o te mahana, i te hora 4 – hora 5, e horo te urupiti e
ti'i tāna mā'a, te mau i'a na'ina'i [ature, 'ōuma] (e ta'ū 'ōia i
tōna 'ōmi'i i ni'a i terā mau i'a na'ina'i 'e te paruparu), te mau
manu 'ere'ere 'e te 'ītata'e, te fe'e, te mototea, 'e te 'ōura miti. »
Bill Teraaitepo, ta'ata rava'āi nō Vavau, Raromata'i, 2023.

© DR

Henry, T, (2004). Tahiti aux temps anciens, Société des Océanistes
N°1, 'api 401.

FA'ATI'ARA'A PARAU