10. BAT POSTER TOHORA-TAH.pdf

extracted text

TE TOHORĀ
'Ia hi'ohia te tohorā, tōna nau pehau rōroa, 'e tōna ho'i hi'u 'ia tā'iri mai i te miti, e riro iho ā te ta'ata i te fa'atura 'e te mata'u i mua i taua 'ānimara ra. 'O taua
ato'a nau huru tē 'itehia i roto i te mau 'ā'ai mā'ohi. I ti'aturi na te Mā'ohi, e 'ānimara teie i te mana ta'a 'ē. E aha rā tōna tara i fa'arirohia ai 'oia 'ei 'ānimara i te
mana hou 'ē ? E aha mau na tōna faufa'a i roto i te mau peu ato'a 'e te orara'a-va'a-mata'eina'a a te mā'ohi, i tahito na 'e i tō tātou ato'a 'anotau nei ?

TE TOHORĀ 'IA AU I TE MAU IHI

TE TOHORĀ 'iA AU I ROTO I TE ORARA'A O TE MĀ'OHI

IHI REO

PEHEPEHE

REO TAHITI : Tohorā (Lemaître, 1973)
REO PA'UMOTU : Parāoa (Stimson, 1964)
REO NU'UHIVA : Toho'ā (Dordillion, 1931)
REO MA'AREVA : To'ōra (Rensch, 1991)

IHI NŪNA'A
Nō te Mā'ohi, 'ua riro te tohorā mai te va'a ra te huru, 'o tei fa'auta i te
ta'ata mai tei fa'ahitihia i roto i te 'ā'ai o Kae i te fenua Mātuita, te 'ā'ai o
Pau i te pae Tuamotu, 'e te 'ā'ai o Paikea i Aotearoa. I roto i te tahi atu
mau 'ā'ai, 'ua riro ato'a te tohorā 'ei tāura 'e 'ei tau'a 'o tei pāruru 'e
arata'i i te ta'ata i roto i tōna tere nā nia i te moana hāuriuri.

'A ti'a, 'a haru i te hu'a heo !
Noū ho'i te aroha metua,
Noū te ita, Noū te hae !
Te hae e pehi ia Pau,
Te vaerua i ha'amate i nā maeha'a.

Te moana nui a Hiva
'O tō'u vāhi nohora'a
E tāura vau,
E ō vau nō te mau atua,
E 'ārere vau,

Te aroha ho'i nō nā parāoa,
Fānau'a herehia e Hina ē,
Fānau'a tīa'ihia e nau ruahine ē,
Nā maeha'a tei ne'e noa i Hiva nui.

Hinatua MOHI, 2024

E mou tō mauri e Pau vaerua !
Noū ho'i te 'ati, noū ho'i te mate !

'Ua 'ura'ura roa te tai o tā'u ari'i ia Ta'ihia,
'O vau teie tohorā iti ē
'Ua 'ati roa ho'i nā parāoa a te
Auparāoa rahi au nō te Moana Nui. metua ia Hina.

Teiho TEMANU, 2024.
Pāpa'i i ni'a i te 'ā'ai o Pau nō 'Ana'a.

Sanguinet, M. & Torrente, F. (2020). Te ara Moana, Le chemin de l'Océan,
Guide des Aires marines éducatives de Polynésie française,
DGEE, 'api 46.
« I roto i te 'ā'ai o Rata, e 'aro 'oia i te tahi tohorā. 'Ua pāpū ïa ē, i roto i
taua 'ā'ai nei, e'ere taua 'ānimara ra i te tau'a nō Rata. 'Aore ho'i e
tā'aira'a i rotopū i te 'aito 'e teie tohorā tei riro 'ei tuputupuā i te mana
hou 'ē, tā Rata i tā'iri roa. »
Best, E. (1922). Wahieroa and Rata. A Tradition of Polynesia, The Journal of
the Polynesian Society, N° 31 (121), 'api 1-28.

IHI NŪNA'A MĀ TE TUA'Ā'AI
'Ua pāpū roa ē, i mūta'a iho ra, e faufa'a rahi tō te i'a, tō te manu 'e tō te
pua'a i roto i te mau peu ha'amorira'a a te Mā'ohi. 'Ua riro ho'i rātou 'ei
ata, 'oia ho'i te tahi tino tauhia e te nu'u atua nō te hāhaere i nia a'e i te
fenua. 'O te tohorā, te tahi hi'ora'a pāpū. I ti'aturi na te Mā'ohi ē, e ata
ato'a te tohorā nō te atua Ta'aroa, mai te ma'o. Nō reira ho'i i tu'uhia ai
te tahi unu e fa'ahōho'a atu i taua 'ānimara ra i ni'a i te marae. Tē fa'atia
ato'a ra 'o Teuira a Henry ē, 'ia tae mai te tau o te 'ōro'a o te Pa'iatua, e
pūpūhia te 'ōmi'i o te tahi tohorā i te nu'u atua.
I te pae Mātuita, e fa'a'ohipahia te niho 'aore rā te ivi o te tohorā nō te
hāmani i te mau tāpe'a tāri'a nō te vahine, pi'i-ato'a-hia pū taiana.
Inaha e pou atu te tōhora i raro a'e i te moana hāuriuri, vāhi fa'aauhia
mai te tomora'a o te pō, tē mana'o nei vētahi o te mau 'aivāna'a ē, e
roa'a mai te mana o te nu'u 'aitu i te ta'ata tei amo ra i taua mau tāpe'a
tāri'a hāmanihia e te ivi o te tohorā. Hō'ē ā fa'anohora'a nō te mau lei
niho palāoa nō te mau motu nō Vaihī. Māoti taua tao'a fa'a'una'una e
fa'aite ai te ali'i i tōna mana e tōna hanahana. I Aotearoa e amo te
ragatira 'e te feia a'u moa i te rei pua. 'Ua 'ite-atoa-hia te tahi toe'a tao'a
fa'a'una'una hāmanihia e te niho tohorā i Maupiti.
I Tuamotu, 'ua riro ïa te tohorā 'ei pātere mā'a nō te gati tāta'itahi. Nā te
Kapea (Makemo), aore rā te tahuga ('Ana'a) e fa'atere i te tāi'ara'a
tohorā. Nā roto i te ta'ura'a 'e te pātēra'a i te pahī, e pi'i atu rātou i te
tohorā 'ia haere mai i te vāhi pāpa'u 'ia 'ōhie atu ā te tāi'ara'a. E marae
ato'a tō te tohorā i Fa'a'ite (Mataeho) 'e i Rurutu.
Henry, T. (1928). Ancient tahiti, Bernice P Bishop Museum, Bulletin 48, p.133-176.
Hiura, J. K. (2008). Pu taiana: signifiers of the female role in Marquesan
society, Doctoral dissertation.
Torrente, F. (2015). Techniques ancestrales et rites de pêche sur l'atoll de
'Anaa, archipel des Tuamotu (Polynésie française). Ressources marines et
traditions, Bulletin d'information de la CPS N°35, 18-25.

FA'ATI'ARA'A PARAU
TŌTAIETE
« E tere te mau tohorā 'e 'ia ite roa atu rātou i tō rātou iho puna. E haere
rātou nā Rai'ātea 'a fa'atoro roa atu ai i ni'a iā Taha'a. E au taua puna ra
mai te tino o te tohorā. E'ita e ore ē, e tū'atira'a tē vai ra i rotopū i teie
'ōfa'i 'e te 'ā'amu o nā tohorā e piti nō To'ahotu, iā Tuitui-i-ni'a 'e iā
To'a-mutumutu, 'o tei fa'ati'ahia e Tearapō i te matahiti 1962. »
Edmée HOPUU, 2024.
TŪHA'A PAE
« I taua ārea matahiti 1920, 'ua a'a a'ena te 'ohipa tāi'ara'a tohorā i Rurutu.
E nehenehe e nae'a e 30 tae atu 50 tohorā 'o tei tere nā tua, i taua tau ra.
E tere rātou nā te roto nō 'Avera 'e nō Moera'i i te ārea 'āva'e nō tiunu tae
roa i te 'āva'e nō 'ātopa. E hāmanihia ïa taua mau va'a e tano nō te tāi'ara'a
tohorā, parauhia e vā'a 'ōroe. 'Ua hāmani au e 4 vā'a 'ōroe. »
« 'Ua riro te tāi'ara'a tohorā 'ei fa'anava'ira'a faufa'a nō te feiā nō 'ō nei.
E ora ho'i te ta'ata. E haere te feiā ato'a e tāia i te tohorā, 'e 'ia patē ana'e
te oe, 'ua 'ite ïa te ta'ata ē, 'ua roa'a mai te tohorā. 'Ua vitiviti ïa te
huira'atira i te ruru nō te tūhā atu i te mā'a, 'a umu 'ai atu ai rātou. I taua
tau ra, e mea varavara roa i te 'āmu i te 'i'o […]. I reira e fāna'o ïa te
huira'atira i te tāi'ara'a tohorā. »
Ariera HURAHUTIA pi'i-ato'a-hia Natapu, 1979.
TUAMOTU
« 'Ua haere au e tāi'a i te 'auhopu. Nō te pūai rā o te 'ōvai, 'ua pāinu
atura vau i tua. Nō tō'u ho'i māuiui i te rima, 'aita i roa'a fa'ahou iā'u i te
hoe. 'Ua 'ite rā vau i te tahi tohorā, tō'u ïa mana'ora'a i te tāpiri atu iāna
nō te tā'amu i te poti, inaha 'ua pāpū iā'u e haere roa 'oia i te roto. Mea
nā reira vau i ora ai. »
Patricio UTAHIA, 2010.

PŪ'OHURA'A
'O te tohorā te tahi 'ānimara faufa'a roa a'e i roto i te mau peu
ha'amōrira'a i tahito na. Nō tōna rahi i riro ai 'oia 'ei ata nō te
atua Ta'aroa. Ta'a'ē noa atu taua parau, 'ua riro ato'a te
tohorā 'ei taurā, 'ei vā'a 'e 'ei pātere mā'a nō te Mā'ohi. 'O tōna
tara, 'o tōna mana ïa tā te Mā'ohi e 'apo mai nā roto i te
fa'a'ohipara'a i tōna mau ivi 'aore rā tōna mau niho. E riro ïa
taua mau pāraoa 'ei tāpa'o fa'arirora'a iāna 'ei 'ārere o te pō,
'ei tīa'i moana mā te hi'i atu i te ta'ata i te ta'i iti vevo ra.

Kahealani BIRET, Hinatua MOHI,
Ragivai TEMANU, Teiho TEMANU.
VERSION FRANÇAISE
SCANNER LE QR-CODE

Pīahi matahiti 3 Āma'a reo mā'ohi

PHOTOS D.R. - OBA

TAO TŪPUNA : TOFORAA [CC] 'E PARAOAA [EP]

'O Toho'ā tō'u i'oa i Nu'uhiva
'O Tohorā i Tōtaiete
Koholā i Vaihī
To'orā i Rarotonga
'Ē, 'oia mau, 'ua rau ho'i tō'u i'oa