B98735210106_TE_TA_O.pdf
- Texte
-
DEUG & LICENCE
REO MA O
TE IHI REO E TE TARAME
PAPA-REO
A
TE TA'O
J
NIC NIC'IRA'A MATAMUA
1995
Louise PELTZER
Maître de Conférences
UNIVERSITE FRANÇAISE DU
POLYCOP B.P. 796 PAPE'ETE TAHITI
Tous droits de
I
reproduction et d'adaptation réservés
tauiuira'a no te fa'aaura'a, 'opanihia
© Louise PELTZER 1995
ia'apararcra'a
e
PACIFIQUE
TE TA'O
TAPURA
TE
TA'OPAPA
1.1.
1.2.
Te
mau
i'oa
Te
mau
1.3.
Te
Te
mau
ta'o-ha'a
i'oa-ha'a
1.4.
mau numera
TE TA'OPATU
II. 1.
Te monoi'oa
.
.
II.2.
Te monoi'oa ta'ata
Te (monoi'oa) tohu
Te ti'a
no te
.
II. 3.
Te ti'atohu
II.4.
Te 'avei'a
II. 5.
Te tohu
Te tohu
Te tohu
.
.
II.6.
vâhi
e te tau
Te ti'avâhi
Te ti'atau
.
no te
no te
'aparaura'a
fa'ati'ara'a-parau
Te fa'ai'oa
Te fa'ai'oa nui te
Te fa'ai'oa no te fatura'a
Te fa'ai'oa numera
Te fa'ai'oa no te ha'afaufa'ara'a,
Te fa'ai'oa rahira'a
Te fa'ai'oa hâmani
Te fa'ai'oa-'ore-ra'a
.
.
.
.
fa'ata'a'êra'a
.
.
.
II. 7.
Te fa'atoro
11.8.
Te hono
11.9.
Te mau 'omua-niu
Te 'omua-niuha'a
Te 'omua-niu'apu
Te 'omua-niui'oa (te heheu)
Te 'omua-niu numera
.
.
.
.
11.10. Te
II. 11.
ha'apori
Te mau ta'o
auera'a.
no te
'êra'a,
no te
'aipa,
no te
POLYCOP BP 796 PAPE"ETE TAHITI
Tous droits de
Ha'apararera'a
reproduction et d'adaptation réservés
tauiuira'a note fa'aaura'a. 'opanihia
e
ui
e no te
TE TA'O
E
mau
1. Ua haere
'irava teie:
tera tamuta
vave
2. E ta 'ata nehenehe
inanahi
mau
â
o
'âpî
e
Tama
hâmani
nei,
i te fare-hau
tera râ
ua
pohehia
i Tahiti.
o
ia
i te
ma
'i
ra.
E aha teie
e
'itehia nei?
Tê 'itehia nei:
te tahi mau ta'o o tê
-
fa'ahiti mai nei i te parau no te hô'ê
'ohipa 'aore ra e aura'a tô râtou mai ia ta'ata, nehenehe, haere, fare,
hâmani. E nehenehe ta teie mau ta'o i te papa i te hô'ê parau, i te
hô'ê 'irava, no reira 'oia i pi'ihia ai e ta'opapa. E tai'o hope 'ore to
teie
mau
ta'o.
te mau ta'o e
-
fa'aro'o-pinepine-hia, 'aore ho'i
e
aura'a tô
râtou.
I roto i te 'irava matamua,
tê fârereihia nei e 6 o taua mau ta'o
nei, 11 i roto i te 'irava piti, mai ia ua, e, i, te...
Nâ teie mau ta'o e tâ'ai nei i te mau ta'opapa no te patu i te
hô'ê 'irava, nâ râtou e patu nei i te mau ta'opapa, no reira 'oia i
pi'ihia ai e ta'opatu. E tai'o hope tô teie mau ta'o iti.
Te
ta'opapa
hu'a'orero teie
I
TE
e te
no te
ta'opatu,
hô'ê
tera e
e nâ ni'a ato'a
i tera ta'o.
i'oa i te tahi
mau
taime.
E tai'ora'a
1. E ta'ata maita'i
2. Ua
maita'i
3. Ua maita'i
E
mau
ta'opapa e ti'ara'a huru rau tô râtou:
ta'oha'a 'aore ra e ha'apori i te tahi atu
mau
taime,
e
hope 'ore tô te
o
mau
ta'opapa.
Viriamu.
i ta
'ohipa.
ha'apori te ta'o maita'i i roto i te 'irava 1 e te 'irava 2.
rave
E
ra e mau
ta'opapa nâ ni'a i tô râtou ti'ara'a
i tô râtou fa'ari'ira'a 'aore fa'ari'i-'ore-ra'a i
Tê vai nei te tahi
mau
hu'aparau 'aore
TA'OPAPA
Ua fa'atuha'ahia te
aupiri
e mau
reo.
pû
o
o na
na
Henere.
no te
niu i roto i teie 'irava.
2
e
4. No te
E
1.1.
m ai ta
pû
Te
'i
o
Timi
i horo'ahia mai ai
te
fare
no te raui'oa te maita'i i roto i teie
na
e
ha'apa'o.
'irava hope'a.
i'oa
mau
E 'ore
nâ
teie
ta'o
ha'aporihia e te ta'o vave 'aore ra te
ta'o mai te, (e ha'apori ta'a teie no te mau ta'oha'a).
E'ita ato'a e fa'ari'i i te 'omua-niuha'a tê...nei (na, ra).
Te
roa
mau
e
ta'oha'a, te numera, e 'omuahia e te hô'ê fa'ai'oa, e
(-tumu): (pohe / te pohe; maita'i/ te maita'i; 'ori /
'ori; 'amu / te 'amu., piti/te piti....).
.
mau
riro mai ia ei i'oa
te
E ta'oha'a anei 'aore
niuha'a 'omuahia
e te
ra e
i'oa(-tumu) anei te pû o te hô'ê
- e'ere ia hô'ê â 'omua niu i roto i te
'omua ua,
'aipara'a
-
-
1. Ua
o te 'irava:
mai te peu ê e ta'oha'a te pû, e riro mai
mai te peu râ e i'oa te pû, e riro ia ei e.
reva
1'. Aita
te
pahî.
pahî i reva.
te
2. Ua ta 'ata
2'. Aita
e
i tai.
ta'ata
3. Ua miti
3'. Aita
e
ia te 'omua ua ei i,
i tai.
i teie mahana.
miti
i teie mahana.
E fa'atuha'a-ato'a-hia te i'oa
-
-
ei i'oanoa
e
ei i'oa nui 'aore
ra
nâ ni'a i tô râtou ti'ara'a
.
Te
mau
ei i'oa tumu,
aupiri.
i'oa noa, e 'ore ia e 'omuahia e te 'omua o
(te heheu),
'oia ho'i te
-
tâpa'o o te mau i'oa nui.
E'ita ato'a te mau i'oa noa e
ha'apori ta'a 'ê teie
-
-
no te mau
ha'aporihia
e te
i'oa nui.
*o ta'ata, *ofenua....
*
O te fenua ma tera.
1.
Erupe
2.
Ua 'amuhia
3. Etamari'i
tera manu.
te
vî
.
tei haere
i ni'a
i te a'au
3
i teie
po'ipo'i.
ha'apori
ma, o te
.
te
Te
i'oa nui:
mau
'omuahia ia
e
e te
'omua o, e
ha'aporihia
e
ha'apori ma.
-
E 'omua-ato'a-hia
fa'atoro ia, 'area te mau i'oa noa
te fa'atoro i ('ape'ehia e te hô'ê fa'ai'oa).
'omuahia ia
e
l.OTama
matahiapo.
te
2. Ua haere
o
Fa 'arere
3. Ua nehenehehia
4. Ua 'ite
e te
i te purera 'a.
ma
o_Tikehau
i teie nei
ia Tama.
au
5. Ua mâta'ita'i
au
6. Ua mâta'ita'i
au
ia Farani.
i te fare
o
Tama.
Tama, Fa'arere, Tikehau
'omuahia
e
'omua
e
Farani,
e mau
i'oa nui teie,
fa'atoro ia, 'are'a râ matahiapo, purera'a,
fare, e mau i'oa noa teie, e 'ore e ha'aporihia e te ha'apori ma, e 'ore
ato'a e 'omuahia e te 'omua o, e 'omuahia râ e te hô'ê fa'ai'oa.
.
-
-
e te
o
e te
E fa'atuha'ahia te i'oa nui:
ei i'oa nui ('aore ra i'oa tumu) no te ta'ata
e i'oa nui ('aore ra i'oa tumu) no te fenua
E 'omuahia te
i'oa nui fenua
fa'atoro i.
1.Uafârerei
e
mau
'ore ia
e
i'oa nui ta'ata
'omuahia
ia Teri'i
au
e
e te
teie
(i'oa nui ta'ata)
(i'oa nui fenua).
e
fa'atoro io, 'are'a râ te
fa'atoro,
e
'omuahia râ
e te
i_Pape'ete.
2. Ua haere
au
io Vahine
3. Ua haere
au
J Huahine.
ma.
Teri'i, Vahine, e mau i'oa nui ta'ata teie, e 'omuahia e te
fa'atoro io; Pape'ete, Huahine, e mau i'oa nui fenua teie, e 'omuahia
ia e te fa'atoro i.
1.2.
Te
E
mau
ta'oha'a
ha'aporihia te
1. Ua ta'oto
vave
o
'Aiû
mau
ta'oha'a
inapô ra.
4
e te
ha'apori
vave,
maite.
2. Tê haere mai te nei
3. Ua horo
vave
te
'orometua
Taneri'i
o
e
E monohia te 'omua
pû
niuha'a i roto i
o te
1. Ua
ua
te mau
manihini
manihini
i
fare-ha'api'ira'a.
i te faraoa.
i te 'omua i mai te peu
te hô'ê 'irava
te mau
reva
1 '. Aita
ti'i
i te
inanahi
'aipahia.
ra.
inananhi
reva
ê e ta'oha'a te
ra.
2. Ua pau
te pape.
2'. Aita te pape
i pau.
E fa'atuha'a-ato'a-hia te
ta'oha'a e piti tuha'a:
fa'ahiti noa i te 'ohipa no te ha'a, e
'omuahia atu ia e te fa'atoro nâ,
e te mau ta'oha'a e 'ore e
piri atu i teie fa'atoro iti, e mau
ta'oha'a fa'ahiti ia i te parau no te huru.
te mau
-
ta'oha'a
mau
e
-
1.2.1.
Te
ta'oha'a fa'ahiti i te parau no te ha'a, (te
mau
ha'a).
E
ta'oha'a teie e fa'a'ohipahia i roto i te mau 'irava e
fa'ahiti mai i te parau no te fatura'a i te (ravera'a)-ha'a, e 'omuahia
atu ia e te fa'atoro nâ, mai ia 'amu, haere,
ti'i, mâni'i, horo e tê vai
mau
atu ra....
1. Nâ 'u
i 'amu
2. Nâ Mâmâ
3. Ua horo
e
i te vî.
haere
e
ti'i
i te faraoa.
te mau tamari'i
i
râpae
no te
ha'uti.
E 'omua atu ia te fa'atoro nâ i teie mau ta'oha'a i ni'a nei:
'amu, haere, horo.
I
nei
:
rotopû i te
mau ta'oha'a e fa'ahiti i te parau no te ha'a, tê vai
ta'oha'a e fa'ari'i e piti ti'a mai ia 'amu, rave...,
tê vai nei o tê fa'ari'i hô'ê noa ti'a mai ia haere, reva,
te mau
-
e
-
parahi
e
E
tê vai atu
ra...
pi'ihia te ta'oha'a
e
-
ta'oha'a
rua
matamua:
ti'a 'aore ra ta'oha'a
no te
pupu
A ( 'amu,
rave...),
-
e te
ta'oha'a fa'ari'i
noa
hô'ê ti'a
(haere, reva...)
1. Ua
rave
2. E 'amu
o
Teipo
te mau
i te moni-fare.
tamari'i
i tena faraoa.
5
e mau
ta'oha'a tahi ti'a,
3. Ehaere pauroa
4. A
parahi iho
râtou
i te tu'era'a-pôpô.
i raro!
Rave, 'amu, e mau ta'oha'a teie no te pupu A 'aore ra no te
pupu o te mau ta'oha'a rua ti'a; 'are'a râ ia haere e ia parahi, e mau
ta'oha'a teie no te pupu o te mau ta'oha'a tahi ti'a, 'oia ho'i no te
B.
pupu
1.2.2.
Te
E'ita teie
ta'oha'a fa'ahiti i te parau no te huru
mau
ta'o
fa'a'ohipahia i roto i te mau 'irava e
fa'ahiti i te parau no te fatura'a i te ravera'a i te ha'a, 'oia ho'i i roto
i te mau 'irava e 'omuahia e te fa'atoro nâ.
E fa'ahiti mai teie mau ta'oha'a i te parau no te huru.
E mau ta'oha'a tahi ti'a teie.
-
-
-
-
*
*
*
*
Nâ
Nâ
Nâ
Nâ
i te
'u
'u
'u
'u
mau
i noa'a i te i'a
i 'ute'ute i tô na
e
pâpâri'a
i no'ano'a
i ré.
Noa'a, 'ute'ute, no'ano'a, rê, e'ita teie mau ta'oha'a e nehenehe
'omuahia i te fa'atoro nâ, tera râ e fa'a'ohipahia ia i roto i te tahi
atu mau 'irava.
1. Ua noa'a
tâ Tania
2. Uamaita'i
3. Emani'i
te
i'a
inapô
ra.
'orometua.
te pape
4. Ua 'ute'ute
ma
tô
roa
i tenarave.
na
'utu.
E'ita te fa'atoro nâ e piri atu i te mau ta'oha'a i roto i teie mau
'irava i ni'a nei mai ia noa'a, maita'i, mani'i e 'ute'ute.
1.3.
Te
mau
i'oa-ha'a.
E piri atu teie mau ta'oha'a
te i'oa e te mau ta'oha'a ato'a.
Te rahira'a
i te
mau
'ohipa ato'a
e
pirihia atu
e
taime, teie mau ta'o o te mau ta'o ia e
fa'a'ohipahia nei no te moiha'a e no te ha'a e ravehia e teie mau
o te
moiha'a.
Teie ia teie
mau
ta'o:
hoe, 'e'e, pâhere, pareu, hei,
la 'omuahia teie
mau
ta'o i te hô'ê
ora
e
tê vai
atu ra....
i'oa(-tumu).
6
fa'ai'oa,
e
riro mai ia ei
1. A
tipi mai
2. O te
tipi
na
3. Va hoe
i te vî
na
'ina 'i
a
nâ 'Aiû!
Pâpâ
tera.
te mau tamari'i
4. Nâ vai
te
I. 4. Te
hoe
mau
i te va1a
i uta.
i rave?
numera
E mau fa'ai'oa ta'a 'ê ihoa tô te mau
numera, o to'o e o ta'i.
E'ita e piri atu i te mau fa'atoro nâ, î e io.
E
piri atu râ i te mau 'omua niu'apu e e ei, e i te 'omua
niuha'a ua, e, tera râ e pato'i atu ia i te 'omua niuha'a tê nei
..
ra); (hô'ê
1. To'o
2.
noa numera e
piti
a
râua tamahine
Ta'ipae mâ'a
.
E
2. Ua 'amu
Te
mau
te mau
te
te mau ta'oha'a:
i tai.
o
3. Ua tautini
vau
mau numera i te mau 'omua niuha'a e i te
i'oa(-tumu) e mai
ta'ata, te 'amu, te piti....
1. Ua ta'ata
4. O
i te fare.
piri atu te
te
i teie nei.
râtou.
fa'ai'oa mai
-
ia
i te tô.
râtou
inanahi
ra.
piti.
numera:
Hô'ê
1
2
3
4
5
6
7
o te numera
(na,
hô'ê).
i te 'ama'a hô'ê.
3. E piti noa ta'ata
4. Ua 'ahuru
piri atu i teie 'omua tê...,
'Auhuru
Tahito
Tau
tahi
tahi, hôê
rua, piti
rua
'âpî
toru
toru
fâ, hâ
fâ, maha
rima
pae
fene
ono
fitu, hitu
hitu
Tahito
10
20
30
40
50
60
70
'âpî
tini, 'auhuru*
'auhuru
rua-tini
toru-tini
piti-'ahuru
fâ-tini
rima-tini
fene-tini
fitu-tini
7
Tau
toru-'ahuru
maha-'ahuru
pae-'ahuru
ono-'ahuru
hitu-'ahuru
8
9
varu
va'u
iva
iva
80
90
varu-tini
Hanere
100
200
300
400
500
600
700
800
900
Tautini
Tahito
Tau
rau
(hô'ê)hanere
piti-hanere
rua-rau
'âpî
Tahito
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000
toru-hanere
maha-hanere
toru-rau
fâ-rau
rima-rau
fene-rau
fiti-rau
pae-hanere
ono-hanere
hitu-hanere
va'u-haenere
iva-hanere
varu-rau
iva-rau
Tahito
10.000
100.000
1.000.000
la
tahi-hia
-
-
e
a
piti,
piti,
=
=
--
Tau
'âpî
(hô'ê) tautini
piti-tautini
mano
rua-mano
toru-mano
toru-tautini
fâ-mano
maha-tautini
rima-mano
pae-tautini
fene-mano
fiti-mano
ono-tautini
varu-mano
va'u-tautini
iva-tautini
hitu-tautini
iva-mano
Tau
(tahi) mano-tini
(tahi) rehu
(tahi) 'iu
=
=
=
'âpî
(hô'ê) 'auhuru-tautini
(hô'ê) hanere-tautini
(hô'ê) mirioni
tai'o-'amui-hia, e fa'a'ohipahia ia te 'omua
râ, e fa'aohipahia ia te 'omua a.
e,
ia tai'o-tâta'i-
maha, hô'ê 'ahuru....,
toru, a maha atu ra
e toru, e
a
1. E toru ta'ata
tâ 'u
i 'ite
i tahatai.
2. A piti atu ra ta'ata
tâ 'u
3. O nâ vahine
tera atu
e
pae
4. A ha 'une mai
.
va'u-'ahuru
iva-'ahuru
iva-tini
la
i nâ 'o 'ini
tai'o,
e
'ite nei.
e
e
e
haere mai
maha.
ha'amata ia nâ te
haeha'a:
e piti 'ahuru
ma
Nâ te hono
ma
ra.
numera
teitei
e
haere atu i
te
numera
-
piti;
e toru
tautini
e
piti hanere
e toru
'auhuru
ma
piti...
-
.
-
e
nâ te hono
hô'ê, te tautini i
.
.
e
e
pae
e
piti;
e
mau numera
maha 'ahuru
hô'ê i te 'auhuru:
ma pae...,
pu'oi i te hanere i te 'auhuru, te hanere i te
hanere
tautini
1. E piti 'ahuru tautini
2. Hô'ê mirioni
'ahuru ma hô'ê
pu'oi i te
ma
te hanere 'aore ra i te hô'ê e tê vai atu
e toru
e
e
piti 'ahuru
pae
e
e
maha hanere
hanere
farane
tâ
ra....:
'ahuru; e maha hanere e ono...;
va'u hanere; e hitu tautini e ono hanere e_piti....
e toru
e
na
e
pae-'auhuru
maha 'ahuru
8
râtou. (20.456)
piti
e toru hanere
(1.542.371)
ma
i horo'ahia mai.
ma ono
e
hitu
hô'ê
3. 'ahuru ma
4. Hô'ê tautini
piti 'ahuru
e
piti hanere
e
Epae tautini
5.
11;
=
e
va'u hanere
e
hô'ê
=
maha 'ahuru
=
e
ma
iva
reva.
(34)
7. E piti
piti
tamari'i
tautini
0
=
i
ma
va'u hanere
e
'iri
a
'e nei.
e
e
iva 'ahuru
ma
iva
=
99
1.240
5.809
=
6. E toru 'ahuru ma maha ta'ata i
matahiti
21;
i
reva
i Ra'iatea
i teie
(2.802)
aore
E
tai'o-tâta'i-piti-ato'a-hia (pea) no te ha'ari, te ni'au, te tuifa'a'ohipahia ia te tâ'au (10 pea) e te ti'aope
(100 pea).
.
i'a
e
tê vai atu ra...., e
TAPURA NO TE MAU HURU TA'OPAPA
E maha huru
te
ta'opapa e fârereihia nei i roto i
ta'oha'a, te i'oa(-tumu), te i'oa-ha'a e te numera.
te reo: tê vai nei
1. Ta'oha'a
-
tapa'o:
te
ha'aporihia
.
e
monohia
e te
te
ta'o
'omua
vave e
maite,
i roto i te 'irava
'aipa e te 'omua i mai te
ta'oha'a te pû o te niu,
piti tuha'a e fârereihia nei i roto i te tuha'a o te mau ta'oha'a:
pupu A, te mau ta'oha'a e 'omuahia e te fa'atoro nà, o te
mau ha'a teie,
pupu B, te mau ta'oha'a e pato'i atu i te fa'atoro nà, e mau
ta'oha'a fa'ahiti i te parau o te huru teie.
.
ua
peu e
-
e
.
.
2.1'oa:
-
te
tapa'o:
e pato'i atu ia i te
mau
.
.
monohia
e
e
ha'apori
vave e maite,
i roto i te 'irava 'aipa e te
i'oa te pû o te niu,
piti tuha'a e fârereihia i roto i
peu
-
ê
te 'omua ua
.
.
'omua
e
i'oa noa,
i'oa nui (tumu), e
te tuha'a o te mau i'oa:
piti ato'a tuha'a
e
fârereihia nei i
roto i teie
pupu:
-
-
te
te
i'oa nui
i'oa nui
no te
no te
ta'ata, 'omuahia e te fa'atoro io,
fenua, 'omuahia e te fa'atoro i.
3. I'oa-ha'a:
-
e
fa'ari'i
e te mau
e e
i'oa
pato'i ato'a i te
e te mau
mau
'ohipa
e
fa'ari'ihia
ta'oha'a.
4. Numera:
-
e
mai te
e
fa'ai'oa ta'a 'ê tô
te mau numera: to'o e ta'i.
9
e e
pato'ihia
TE TA'O PATU
I I
E tai'o
hope tô te
mau
ta'opatu.
II. 1.
Te
II. 1.1.
Te monoi'oa ta'ata
mau
monoi'oa
E fa'ari'i atu ia teie
tera
râ
e
mau
ta'o i te 'omua
pato'i atu i te ha'apori ma
o te mau
o
e
i te fa'atoro ia,
i'oa nui.
Teie ia:
Rahira'a
.
Mono matameha'i
Mono
Mono toru
rua
Hô'ê:
vau, au
oe
o
-'apu hô'ê
-'apu ta'a'ê
tâua
mâua
orua
raua
-'apu hô'ê
-'apu ta'a'ê
tâtou
mâtou
'outou
ratou
ia, o na
Rua:
Rau:
Hô'ê â huru tô te
mau
monoi'oa tumu
e
tô te
mau
monoi'oa
toro, o te monoi'oa matameha'i hô'ê e te monoi'oa mono toru noa tê
taui.
-
Monoi'oa matameha'i:
.
.
-
tumu: vau, au,
toro:
Monoi'oa
1.Ereva
4. Ua 'ite
tumu: o na, o
.
toro: na, ana.
i teie
vau
o na
au
au.
.
2. Ua horo'ahia mai
3.Uarave
'u,
mono toru:
ia
po'ipo'i.
tena
(o ia)
na
ia,
puta
i te
nâ _[u.
'ohipa inanahi
i te matete.
ra.
v
10
E taui ato'a te huru
.
o
te monoi'oa matameha'i i mûri i te tahi
mau areo.
i mûri i te areo e e i (areo no mua),
vau, i mûri i te mau areo o, a e u (areo no mûri).
au,
-
-
1.Uahaere
2. E ti'i
4. Ua horo
vau
5. Ua
vau.
II. 1.2.
i teie po'ipo'i.
Te
nâ roto
i te fare.
mono-tohu
mau
E riro ato'a te
mau
Rahira'a
T
i Tahiti.
i te mâ'a.
vau
pa'ia
ha'api'ira'a
i te faraoa
au.
3. E tunu
i te
au
tohu ei
mono:
teie, tena, tera, vêrâ, vêtahi.
Hô'ê
-Matameha'i
teie
-Rua
tena
-Toru
tera
Rau
A
'A
T
A
1. Ua
reva
2. Tê aha
teie.
tena?
na
3. Ua himene
4. Ua
reva
II.2.
vêtahi
vêrâ
inapô.
i teie
Te ti'a
e no te
II.2.1.
Te
atu ia
fa'atoro io
e
te
vâhi
ravehia
e no
no te
te tau
fa'ahiti mai i te parau no te
tau, e tê vai atu ra â te tahi mau aura'a.
ti'avâhi
E fa'ari'i te
'omua
po'ipo'i.
no
E mau ta'o teie
vâhi
vêrâ (ta'a'ê)
vetahi (tuha'a)
mau
râtou,
e te
e
ti'avâhi i te fa'atoro i
e
i te 'omua
o
no te
'ore râ e fa'ari'i mai ia 'omuahia atu i te
fa'atoro ia.
11
E ti'a teie
no te
parau no te vâhi, e fa'ahiti ato'a mai râ i te
parau no te tau.
Teie ia taua
-
uta /
mau
ti'avâhi nei:
tai, ni1a / raro, roto / vaho, râpae /râpae'au, rôpû /
rotopû, mua/mûri, tua, 'ô,piha'iiho.
1. Ua haere
te mau tamari'i
2.Ehaere
o
3. Tei roto
râtou
4. Enâ ni'a
5.l'ô nei
Mâmâ
te
i uta
6. Tei mûri
o
e'apa'i itemâpê.
i te fare
fa'aterehau
tâtou
i te
taponira'a.
i te manureva
puhapa ai
e
ia
i vaho.
i te ho'i.
i teie hepetoma.
i te tumu vi
i te
taponira'a.
E fa'ahiti ato'a mai te tahi mau ti'avâhi i te
parau no te
mana'o o te hô'ê ta'ata i ni'a i te terera'a o te
'ohipa.
.
l.Oroto
2.0 roto
ta na
roa
3.0râoae
E
inapô
ra.
tâ râtou himene.
roa
II.2.2.
'orerora'a
tâ râtou ha'utira'a teata ta'ata
ora.
Te ti'atau
mau
ta'o ti'a tahi teie
Teie ia taua
mau
e
'omuahia
e
nâ fa'atoro
e
piti
a- e
i-.
ta'o nei:
i-nanahi / a-nanahi; i-napô / a-napô; i-na'uanei /
a-na'uanei;
i-ra'ua'e / a-ra'ua'e; a mûri atu; a-riana.
-
I roto i teie
tau i
ma'iri,
1. Ua tae mai
e te arâtou
2. A-nanahi mai
rauta'o, e fa'ahiti mai te i- i te parau no te
i te parau no te tau a mûri.
mau
te
i-nanahi
ra.
'orometua.
E 'omua-ato'a-hia te mau i'oa mahana i
fa'ahiti mai i te parau no te tau a mûri.
te 'omua a no te
No te fa'ahiti i te parau no te tau i ma'iri e ravehia ia te
fa'atoro i e te hô'ê ti'atohu.
12
1. A Monire tâtou
fârerei ai.
e
2. A Tapati mai râtou.
3. Ua 'ite
ia
au
II.3.
monoi'oa ti'a tahi
-
-
Mahana-piti
ra.
Te ti'atohu
E toru teteri
-
i te
na
nei:
e
na:
e
ra:
e
(tuha'a), hô'ê â fa'anahora'a e
toru (vau, 'oe, o na).
te
fa'anahora'a
o
nâ
e
piri atu i te monoi'oa matameha'i (vau),
piri ia i te mono rua ('oe),
piri ia i te mono toru (ona,o ia).
E fa'ahiti mai teie mau ta'o i te
parau no te vâhi e no te tau
ato'a. E ha'apori atu ia i te i'oa e i te ta'oha'a ato'a. E
'amui-pinepine-
hia atu i te
-
-
-
-
mau
tohu.
te ta'ata nei
(vâhi),
(vâhi)
taua parau ra (vâhi e tau)
i teie nei (tau)
teie ta'ata nei
1. Tê tâmâ'a nei
2. Tê
reva ra
II. 4.
te mau tamariï.
Taporo.
o
Te
'avei'a
E fa'ahiti mai teie
mau
'ape'e pinepine 'oia i te
mau
-
-
mai
atu:
:
ta'o i te parau no te
vâhi
e no te tau.
ta'oha'a.
fâriu mai i te ta'ata parau (vau), i te tapa'o i fa'ata'ahia,
i mua (i te ta'ata-parau),
i ia 'oe ra ma te fa'aatea atu, i mûri ia 'oe 'oia ho'i i te
e
'apo-parau,
-iho:
i te reira iho vâhi 'aore
ta'ata iho 'aore
-
a'e:
1. A
atea
pârahi! (i te
3.A pârahi atu!
ra te
ra
tino
taime,
mau
ua
piri
roa, te
'ohipa iho,
ri'i, i te 'ao'ao, i mûri iho,
2. A pârahi mai! (ia
4. A
E
ua
hau.
vâhi ato'a)
piri mai
e
i piha'i iho i te ta'ata
(ia atea atu, i 'ô)
pârahi a'e! (i te 'ao'ao)
13
parau,
ia 'u)
tino
5. A
pârahi iho!
(i reira, i te vâhi
e
ti'ahia
ra e te
'apo parau).
E
'amui-pinepine-hia te mau 'avei'a i te mau ti'atohu, ua rau
'ohipa e fa'ahitihia mai (terera'a o te 'ohipa, tau 'aore ra 'ohipa
.
ia te
'ê atu...).
1.Uataemai
râtou
i te Monire
po'ipo'i.
E fa'ahiti mai te 'avei'a mai i roto i teie 'irava i te
parau no te
vâhi i reira te ta'ata parau e ti'a ai.
2. Ua
râtou
reva atu
E fa'ahiti
reira te
'apo
o
i te
atu
Tapati i mariri a'e nei.
i te parau no te vâhi atea,
'aore
ra te
vâhi i
parau e ti'a ai.
3. Ua haere mai nei
te taote.
E fa'ahiti mai teie 'avei'a mai i 'amuihia i te ti'atohu nei i te
parau no te vâhi (i reira te ta'ata parau e ti'a ai) e no te tau (ua oti
te
'ohipa, 'aore fa'ahou
4. O te 'orometua iho
Ua haere tino
ia i 'û nei).
tei haere mai.
roa te
'orometua.
E fa'ahiti ato'a mai te mau 'avei'a i te
parau no te ta'ata
no te vâhi i reira te ta'ata parau e ti'a ai.
.
(te fâ),
1. A tû'ama mai
e
piri
iho
i te môrî!
A tû'ama mai ia
ta'ata
o
ra
ia
mâtou, 'oia ho'i te ta'ata parau
e te pupu
na.
2. A parau atu!
E parau
ia na 'aore ra ia râtou, 'oia ho'i te
'apo parau 'aore ra i mûri ia na.
mau
ta'ata i piri i te
3. A parau a'e!
E parau
'apo
i te
mau
ta'ata i te 'ao'ao
o te
ta'ata parau 'aore ra o te
parau.
.
E rave-ato'a-hia te
parau 'aore ra te aura'a
mau
o te
'avei'a
rauha'a.
14
no te
ha'apâpû i te aura'a
o te
-
Aita i
o te
maoro
a'e nei
tô 'u
pârahira'a
i
rotopû ia 'outou,
E fa'ahitihia mai te parau no te
tau, no te vâhi e no te terera'a
'ohipa e tê vai fa'ahou ra â te tahi mau aura'a mai te fa'aôra'a
mai i te parau no te mana'o
.
mai
Te 'avei'a mai
ta'ata parau.
o te
te tahi atu mau
e
fafafohiparafa
E
fa'a'ohipahia te 'avei'a mai mai te hô'ê fa'atoro, e fa'ahiti
mai ia i te parau no te 'omuara'a, no te ha'amatara'a.
la 'amuihia atu i te hô'ê ta'oha'a, e fa'ahiti mai ia i te
parau no
te terera'a o te 'ohipa « ua fa'atata te
'ohipa i te tupu, tei ni'a i te
'omuara'a » 'aore ra i te parau no « te haere mai ».
1. Mai topa
o
'Aiû.
Ua fa'atata
2. Mai haere mai
'Aiû i te topa, tera râ aita te
o
te
Peretiteni
i teie
hepetoma.
Ua fa'atata te
i te haere
'ohipa i tupu.
'ohipa i te tupu, 'oia ho'i,
mai, tera râ 'aore o ia i haere mai.
ua
fa'atata te Peretiteni
3. Mai!
E
piri mai i te ta'ata parau 'aore ra e horo'a mai i
parau 'aore ra e haere mai i te ta'ata parau ra.
1)
Mai....
+ e te
1. Mai Tahiti mai
te ta'ata
tahi atu 'avei'a
râtou.
Te 'avei'a mai matamua, e fa'ahiti mai ia i te
parau no te
ha'amatara'a o te 'ohipa e te piti e fa'ahiti mai ia i te parau no te
vâhi i reira te ta'ata parau e ti'a ai.
2. Mai te fare- 'oire atu
te
porotêra 'a.
Mai,
atu
râ
e
e fa'ahiti mai i te parau no te ha'amatara'a o te 'ohipa, o
fa'ahiti mai ia i te parau no te fa'aotira'a (io 'outu na).
3. E tiahi mai
te mau ta'ata rava'ai
i te Va
mai tai mai.
Mai Tahiti mai, mai te Tare- 'oire atu, mai tai mai, e mau
rauta'o teie i 'omuahia e te 'avei'a mai, i ti'a mai i 'û nei mai te hô'ê
fa'atoro.
4. Mai te reira mai tau
tô
na
haere-noa-ra'a
15
i te
purera'a.
5. Mai te mahana
i tena
ra'a
'ite ai
a
ia
o
i te
rave
tô
mai reira mai
na rave-noa-
'ohipa.
Mai te reira mai tau, mai te mahana...mai reira mai,, e mau
rauta'o teie i 'omuahia e te 'avei'a mai e o tei 'ape'ehia atu e te tahi
'ê atu 'avei'a.
2)
Mai
haere mai»
e te aura'a «
1. Mai haere
tâua
2. Mai tâmâ 'a
ana
'e
Te aura'a
e
i te 'otu'e atea.
i te fare nei.
roa'a mai
mai i teie mau 'irava iti i
'omuahia e te 'avei'a mai, o te parau ia no te « haere mai », 'oia ho'i:
haere mai e haere... 'aore ra haere mai e tâmâ'a ana'e...
3)
Mai
1. Mai
topahia
2. Mai
reva
e te
terera'a 'ohipa
o na
po'ipo'i
no roto
roa
i te 'ama'a-vî.
te mau manihini.
E fa'ahiti mai te 'avei'a
te hô'ê
4)
mai, i 'û nei, i te parau no te terera'a o
'ohipa i fa'atata i te tupu.
Mai
e te
rauta'o
e tae roa +
'avei'a
E fa'ahiti mai teie rauta'o i te parau no te
'ohipa e tô
na
o te
hô'ê
maorora'a ato'a.
1. Mai te reira mahana
2. Mai te po'ipo'i
II.5.
'omuara'a
e tae roa
e tae roa atu
mai
i teie mahana
i te ahiahi,
e ta
tô
'outou
na
fa'a'apu-noa-ra'a.
i te poromu.
Te tohu
E toru teteri
toru
mau
(tuha'a), nâ ni'a i te fa'anahora'a o nâ monoi'oa
(vau, 'oe, ona).
E fa'ata'ahia te mau tohu no te 'aparaura'a i teie taime e te
tohu no te fa'ati'ara'a parau, e mau fa'aha'amana'o teie.
II.5.1.
-
teie:
Te
mau
tohu
no te
'aparaura'a
(i piha'i iho i te ta'ata parau i piha'i iho ia 'u, i 'û nei;
vau)
,
16
e
-
-
(i piha'i iho i te 'apo parau, i piha'i iho ia 'oe; 'oe)
(i 'ô, i piha'i iho ia na, ia na ra, i te vâhi atea; o na).
tena:
tera:
Tei roto te fa'ai'oa nui te i teie
E
fa'a'ohipahia ia teie
mau
tohu ato'a.
tohu mai te hô'ê fa'ai'oa
mau
e
mai te
hô'ê monoi'oa ato'a.
-
teie
fare, tena ta'ata....
Teie, tena,
1. E manu
tera.
2. Ua
teie
reva
e mau
fa'ai'oa teie.
i Tahiti.
Tera, teie, i roto i teie
nau
'irava,
e
ti'a mai ia mai te hô'ê
monoi'oa.
3. Ua 'ite
4. Ua
pararî
Tera
te hô'ê
i te fare-moni.
tena hue.
e
tena i roto i te 'irava 3 e te 'irava
4,
e
ti'a mai ia mai
fa'ai'oa.
II.5.2.
E
ti'a
i tera vahine
au
noa
Te
mau
tohu
no
te
fa'ati'ara'a parau
fa'a'ohipahia teie
mau tohu i roto noa i te fa'ati'ara'a parau. E
tohu ei fa'ai'oa.
fa'aha'amana'o teie. E fa'ahiti mai i te parau no te hô'ê
mai teie
E mau
mau
'ohipa i mâtauhia, i fârereihia, i tupu, tera râ 'aita tô te vâhi 'aore
ra
tô te taime e fa'ati'ahia ra, tei te vâhi atea i roto i te parau no te
vâhi e no te tau i te taime fa'ati'ara'a-parau, e fa'aha'amana'o-noahia.
E toru ato'a teteri
toru vau,
-
-
'oe
taua:
taua.. nei:
taua.. na:
o
nâ monoi'oa
e
(te 'ohipa e fa'ahitihia nei),
(te 'ohipa e fa'ahitihia nei i piha'i iho i te ta'ata parau
(vau) nâ roto i te parau no te vâhi, no te tau e no te
terera'a
-
(tuha'a), mai te fa'anahora'a
e o na.
'ohipa),
(te 'ohipa e fa'ahitihia ra i piha'i iho i te 'apoparau ('oe),
i roto i te parau no te vâhi, no te tau e no te terera'a o te
'ohipa),
o te
17
-
(te 'ohipa e fa'ahitihia
ta.ua... ra:
ra
i piha'i iho ia na, 'aore ra i te
vâhi atea nâ roto i te parau no te
terera'a o te 'ohipa).
1. Ua fa'aro'o
vâhi,
no te tau e no te
i taua 'a'ai nei.
van
Taua...nei, e fa'ai'oa tohu teie, e fa'ahiti mai i te parau no te
hô'ê 'ohipa i tupu aita râ i maoro a'e nei e o tei piri mai i te ta'ata
fa'ati'a parau nâ roto i te parau no te vâhi e no te tau.
2.1 taua tau
ra
Taua..sa,
tê
ora noa ra
e
fa'ai'oa tohu teie,
ia
Tinorua.
o
e
fa'ahiti mai i te parau no te hô'ê
tau atea.
3. Ua
'ohia
ro
vahine
taua
na
i te
ma
'i.
Taua..jia, e fa'ai'oa tohu, e fa'ahiti mai i te parau no te hô'ê
'ohipa i tupu i ni'a i te hô'ê vahine i mâtauhia e te 'apoparau.
.
Tê vai ato'a nei te tahi atu â
reira, ia
1)
e
mau
tohu fa'aha'amana'o mai ia:
ai.
Reira:
E fa'aho'i teie tohu fa'aha'amana'o i te
'ohipa tumu, i te vâhi
ti'avâhi
-
-
-
-
e
i te tau
e
fa'ahitihia
'ohipa
ra.
e
ravehia ra i te
E fa'arirohia ei
ei fa'ai'oa tohu.
i reira:
no
e
(vâhi, tau),
(vâhi, tumu, fâ...),
(vâhi, huru, terera'a 'ohipa....),
« te ta'ata i piha'i iho (vâhi, tau,
ha'apâpûra'a) i te
reira:
nâ reira:
te reira ta'ata:
ta'ata parau ».
1. Ua nâ reira
o na
i te parau.
E fa'ahiti mai teie 'irava i te parau no te vâhi.
2. I reira
o na
i te revara'a.
E fa'ahiti teie 'irava i te parau no te
3. O te reira
vâhi
e no te tau.
te tamuta.
E fa'ahiti teie 'irava
hope'a i te parau
ti'ara'a (vâhi).
18
no te
ha'apâpûra'a i te
2)
la:
E fa'aha'amana'o ato'a teie ta'o iti.
E toru tô na ti'ara'a:
Te ti'ara'a matamua: te ti'ara'a ia
-
fa ta1a ta
.
1.Uareva
ta'ata
« te
e
fa'ahitihia
o te
ra
i roto i te parau...., te
reira...»
ia tamari'i.
2. Ehimenehia
ia himene.
I roto i teie
nau
'irava
iti,
e
fa'ai'oa te ti'ara'a
E ti'a ato'a mai mai te hô'ê monoi'oa
-
fa'ai'oa tohu
e
o te
ta'o ia.
fa'aha'amana'o i
te hô'ê
'ohipa i ha'apua'orerohia, 'oia ho'i i ha'afaufa'ahia.
1. Taua fare ra,
2. Te tamari'i,
la,
ua
ua
vâvâhia ia
'amu ia
e te tamuta.
i te faraoa
momona.
tapa'o teie no te fa'aha'amana'ora'a i te 'ohipa i
ha'apua'orerohia i roto i teie nau 'irava i ni'a nei, 'oia ho'i: taua fare
-
tamari'i.
e te
ra
E
e
fa'a'ohipa-ato'a-hia te ta'o ia
'ohipa 'aore
1. I tô
na
ra no te
taera'a
2. A 'amuia
mai,
no te
paraparaura'a,
ua reva
ia
te
fa'ananeara'a i
no te
te parau no
te
ha'apâpû-ato'a-ra'a.
pahî.
i tena pu'ohu-i'a.
E fa'ahiti mai te tohu ia i roto i teie nau 'irava i te
parau no te
ha'apâpûra'a 'aore ra no te fa'ananeara'a i te parau. E ti'a mai i te
ti'ara'a
3)
o te
hô'ê
ha'apori.
Ai;
E fa'aha'amana'o teie,
e fa'ahiti mai i te parau no te hô'ê
'ohipa i fa'ahitihia i roto i
-
-
te
'irava,
-
-
1. A
ua
e
e
tapa'o
no te niu pu'oi 'aore ra no te hô'ê 'irava pu'oi,
fa'ahiti ato'a mai i te parau no te fa'arahira'a.
ai!
2. A ta'ata ai i te
purera'a i teie po'ipo'i.
19
E fa'ahiti mai te tohu ai i roto i teie
parau no te
nau
'irava i ni'a nei i te
rahira'a.
3. E haere pauroa
tatou
i te fare
e
tâmâ'a ai
i teie ahiahi.
I roto i teie
'irava, e fa'ahiti mai o ai i te parau no te vâhi (te
fare) ei te parau ato'a no te pu'oira'a niu, 'oia ho'i e pu'oi atu teie
niuha'a
4. I teie
e
tâmâ 'a ai i te niu tumu:
hepetoma
i
E fa'ahiti mai
mua
o
e
e
târêhia ai
haere pauroa.
te ufi.
ai i te parau no te tau
(i teie hepetoma i mua)
i roto i teie 'irava.
5. 'Ara'ua'e
4)
tatou
e
ho'i ai.
Tê vai fa'ahou nei
e toru
tohu
e
d'à mai ei niu
no
te
hô'ê 'irava.
-
eie, ena, era.
1. Eie
te 'orometua.
2. Era
tô râtou
3. Era
te mau tamari'i
matahiapo.
fànau
a
Eie, era...., i roto i teie
Teri'itua
mau
ma.
'irava i ni'a nei, e mau niu ia teie, e
niu tohu.
II.6.
Te fa'ai'oa
E pau te mau fa'ai'oa i te tai'o,
e 'amui te rahira'a o te mau fa'ai'oa i te 'omua o,
e 'omua i te mau ta'opapa e te mau numera.
-
-
-
II.6.1.
-
Te fa'ai'oa nui te
E fa'ai'oa teie
.
.
.
.
E
te
ta'opatu iti i te
mau
ta'opapa ato'a otânae 'omua.
ta'ata, te fare
te 'amu, te 'ori, te haere....
te maita'i, te nehenehe....
'ute'ute, te 'ere'ere....
te rave,
te pohe,
te
mau
i'oa-tumu ana'e teie
mau
20
rauta'o i ni'a nei.
1. Ua 'ite
te tamaiti
2. Ua 'ite
o na
3. Ua inu
râtou
i te
4.0 te 'ute'ute
E
mau
a
'orometua
te
i te
rave
i te pape
i
ta na
i te matete.
'ohipa.
ha'ari
rave
i te fa'aterehau
itepaemiti.
e'ere
o
i'oa tumu ana'e teie
te
mau
'ere'ere.
ta'o i 'omuahia
e
te fa'ai'oa te
ini'anei: te tamari'i, te
te
'orometua, te fa'aterehau, te matete, te rave,
'ohipa, te pape ha'ari, te pae miti, te 'ute'ute, te 'ere'ere.
-1
mua
te
te numera piti 'aore ra nâ ni'a i te 'ana'ira'a, e'ere ia i
matamua, e'ere o te hô'ê.
i te hô'ê numera, e
riro te fa'ai'oa te ei fa'ahitira'a i te
parau no te tai'o-tâta'i-tahi-ra'a 'aore ra no te hô'ê i'oa tumu ato'a.
.
te
piti
=
1. Ua mahiti mai
te piti i te
E fa'ahiti mai te
tavirira'a.
piti i te
parau no te numera, no te i'oa o te
numera.
2. Ote
piti
tera
o
tâ râua tamahine.
O te 'ana'ira'a ia te fa'ahitihia mai i roto i teie
teie rauta'o te piti.
II.6.2.
Te fa'ai'oa
no
'irava,
e
raui'oa
te fatura'a
Teie ia taua
mau fa'ai'oa nei: tô, tâ, tei.
Ua 'amui te fa'ai'oa nui te i te fa'atoro
no te
patu i teie mau fa'ai'oa.
1)
Tô:
-
tô
.
.
.
.
'aore
ra a
'aore
ra
i
fa'ai'oa nui te + fa'atoro o (te + o),
te aura'a: te 'ohipa e fatuhia ra, e'ita teie fatura'a e
nehenehe i te 'ofatihia...,
e fa'ahiti i te parau no te fa'aôra'a i roto i te hô'ê
'apu.
tô te 'orometua fare = te fare o te 'orometua,
tô Tama ma Fare 'âpî = te fare 'api o Tama ma,
=
.
.
o
tô va'a
1. Ua
1 '. Ua
=
reva
reva
te va'a o 'u.
tô Teri'i
te
ma
'orometua.
'orometua o_Teri'i ma.
21
2. Ua no'ano'a
tô Tamara hei.
2'. Ua no'ano'a
te hei o Tamara.
3. Ua tae mai
E roa'a fa'ahou mai â te tahi atu
-
te parau no
fa'ai'oa
e
-
te parau no
monoi'oa
tô Tahiti
=
te mau ta'ata no
=
te rima o 'oe.
Epape
roto mai i
te vâhi (fa'ai'oa nui te + fa'atoro
rua
'oe (te +o+
'oe, te mono'ioa rua).
Tahiti,
tô (tei) tera vâhi.
2. E 'ûrî
tô roto
i te fare.
E fa'ahiti mai teie
nei i te parau no te
3. Ua tae mai
fa'ai'oa tô i roto i teie
nau
4. E'ahu
nau
'irava i ni'a
vâhi.
tô Rai'atea.
E fa'ahiti mai teie tô i te parau no te
5.
no
te rahira'a,
no te
tô rima
1.
aura'a
vâhi),
no te
-
.
fa'ahitira'a i
te
-
'o
mau
fa'ai'oa tô:
te
.
tô râtou fa'atere....
rahira'a.
tô Herenui.
Epere'o'o 'âpî
tô Tehani
ma.
Tô i roto i te 'irava 4
e
5,
e
fa'ahiti mai i te parau no te
fatura'a.
6. Ua nehenehe
tô mata iti.
E fa'ahiti mai teie tô i te parau no te
fatura'a
e no te
monoi'oa
'oe.
2)
Ta:
-ta
=
.
te
te
fa'ai'oa nui te
'ohipa
e
+
fatuhia,
te fa'atoro a
e
(te
+
a)
nehenehe râ i te 'ofati, i te fa'a'ore i teie
fatura'a,
fa'ahiti mai i te parau no te
fatura'a i te hô'ê 'ohipa i
fa'atupuhia, i tâpiri-noa-hia aita râ i fa'aôhia i roto i te 'apu.
.
-
e
ta Tama 'ûrî
=
te 'ûrî a
Tama,
22
tâ Mana
-
tipi
tâ
1.Etaemai
=
moni'ava'e
na
2. Uano'ano'a
3. Ua parari
tâ
4. Emomona
Jâ 'Aiû
teie
i teie
hepetoma.
Mareva hei maire.
tâ
paipu.
na
E fa'ai'oa
te tipi a Mana...
i roto
no te
i te vaha.
fatura'a tâ teie ta'o iti tâ
e
fa'ahiti nei i roto i
'irava i ni'a nei.
mau
Tê vai ato'a
hô'ê fafai'oa ta, 'aore e areo ta'i maoro, o
tei fa'a'ohipa-pinepine-hia i roto i te Pipiria.
.
ra
E fa'ahiti mai teie fa'ai'oa iti i te parau no te
ri'i tô na aura'a e tô te fa'ai'oa tô.
l.Ta'utino
teie
e
horo'ahia
2.0 ta 'u tamaiti here
3)
-
atu nei
fatura'a. Ua piri
no'outou.
teie.
Tei:
tei
.
fa'ai'oa nui te + te fa'atoro i (te + i)
fa'ahiti mai i te parau no te fatura'a i te hô'ê
te
=
e
'ohipa i teie
taime,
.
e
monohia i te tahi
1. E pape
3. Ehamara
5. Tei ia
.
tei roto
i tô
tei ia Tihoni
ra.
na
rima.
tei te fare.
te
na ra
6. Tei io lama
7.
taime i te fa'ai'oa tô.
tei (tô) te pae miti.
2. Emahimahi
4. E ta 'ata
mau
tâviri fare.
râtou
Tei io te taote
o
e
te'apo'ora'a
Erina
E nehenehe i te
râ e'ore ia
i
i teie ahiahi.
i teie taime.
mono
i te fa'ai'oa tei
tupu teie monora'a i roto i te mau
'aipahia.
1. Eta'ata
i te fa'ai'oa
tô te fare.
23
tô, tera
'irava
1 '. Aita
ta'ata
e
tô te fare.
tei te fare.
2. Eta'ta
2'. Aita
i te fare.
ta'ata
e
3. E 'apo'o pape
3'. Aita
4. E
tô te pae miti.
'apo'o pape tô_te pae miti.
e
'apo'o pape tei te
e 'apo'o pape
miti.
i te pae miti.
pae
4'. Aita
I roto i te 'irava
tei
râ,
ua
mo'e ia,
tô, tâ, tei:
te+i)
-
ua
'aipahia,
fârereihia te fa'ai'oa tô, te fa'ai'oa
e
monohia i te fa'atoro i.
e mau
fa'ai'oa
no te
fatura'a teie (te+o; te+a;
E fa'ahiti mai:
tô i te parau no te fa'aôra'a i roto i te hô'ê
i te fa'a'ore i teie fatura'a,
'apu, e'ore e nehenehe
tâ i te parau no te hô'ê fatura'a
nehenehe râ i te 'ofatihia,
i fa'atupuhia,
-
-
-
o
o
o
Epa'apa'a
4. E'ahu
tei ia Tamara
ra.
tei te fare.
Te fa'ai'oa
O to'o
fa'ata'a i
e o
numera
ta'i te fa'ai'oa
te pupu
ta'o
numera.
E fa'arirohia ia ei
tapa'o
o te numera.
To'o:
-
e
fa'ahiti i te parau no te rahira'a ( e piti
numera
-
1. To'o
taime.
tâ Tamara.
II.6.3.
1)
noa
e
tô Tamara.
3. E 'o'ini tû'a'i
e
iva, e'ita
e
piti tamari'i
i
reva
haere atu i te
hau atu),
'omua i te i'oa ta'ata e'ita
2. To'o pae
2)
noa,
tei i te ti'ara'a i roto i te fatura'a i te hô'ê
1. Ehoa
2.
tâpiri
inanahi
e
ra.
tei fa 'aea mai.
Ta'i:
24
'omua i te tahi atu
mau
i'oa.
-
-
e
'omua i te
e
fa'ahiti i te parau « e haere
1. Ta'i vae i 'a
ato'a, e'ita râ i te
mau
i'oa nui,
roa... »
i te tui hô 'ê.
2. Ta'i maha tamari'i
3)
ta'o
mau
i te va'a hô'ê.
Tâta'i:
-
E fa'ahiti mai teie fa'ai'oa iti i te
parau no te
'opere-pupu-
ra'a.
1. Tâta'i piti
râtou
2. Tâta'i piti
i te
11.6.4.
i te revara'a.
amo
i te 'ofa'i.
Te fa'ai'oa
ha'afaufa'a, fa'ata'a'êra'a,
Teie ia taua mau fa'i'oa nei: te hô'ê, te tahi.
O te fa'ai'oa nui te teie e 'omua nei i te numera hô'ê
numera
tahi;
1.Ua'ite
au
i te hô'ê vahine
te
popa'a
i tatahi.
tahi 'orometua.
3. Ote tahi
tei haere mai.
11.6.5.
Te fa'ai'oa
a)
hâmani ia teie.
e mau ta'o
2. Ua haere mai
te
no
rahira'a
Te fa'ai'oa ma'a
E fa'ahiti mai teie fa'ai'oa i te parau no te rahira'a
horo'a 'ore mai i te tuha'a, e tuha'a tâ'ato'a noa teie.
1. Horo'a mai
Ma'a,
'amui
ma te
ma'a uaina!
2. A tunu mai
b)
e te
na
e
ma'a tupa
fa'ai'oa teie
iti
e
nâ tâtou
no
teie ahiahi.
'omua nei i nâ i'oa tumu uaina
Te fa'ai'oa ha'apâpûra'a
25
e
tupa.
Nâ:
e piti,
1)
haere piti, e mea rahi ri'i, e mea pâpû ato'a.
piri atu i te fa'ai'oa nui te, tera râ e nehenehe o ia i
mono atu i teie fa'ai'oa,
e piri atu i nâ fa'ai'oa e
piti no te rahira'a tau e nau,
e fa'ahiti mai i te
parau no te rahira'a 'a'ano mai te peu e
'ape'ehia atu e te hô'ê numera.
-
-
e'ita
e
e
te
-
-
.
nâ mata
metua
.
=
nâ vahine
1. Ua
tera mau mata e
tera metua e
=
reva
ra
tô
2. Ua tatauhia
3. E haere
tera nau vahine
=
na
nâ metua
tô
na
ê
au
5. O teie nâ tamari 'i
.
=
tera mau rima e
piti; nâ
pâpû maita'i
e
piti....
i Huahine.
nâ 'avae.
nâ vahine-'ori
4. Tê fa'aro'o nei
piti; nâ rima
piti....
ananahi.
nâ fa'aterehau
e reva
e
maha
i Farani.
tê fa 'aea mai.
la 'omuahia teie
nau
ta'o iti
e
maha:
vahine, ta'ata, metua
e
tamari'i, i te fa'ai'oa nâ, e ta'i maoro tê fa'aro'ohia i te 'oti'a
pu'oira'a o te mau ta'o hâmani. E fa'aro'ohia teie ta'i maoro i ni'a i
vae va- (vâhine), te vae me- (metua), te vae -ma(tamâri'i) e te
vae -ta- (tâ'ata).
2)
Tau,
-
-
-
e
e
e
rahi ri'i... »
pupu iti, aita i Uni 'aore ra i rau,
pato'i i te fa'ai'oa nui te, tera râ e
piri atu i te mau tohu.
nau
E fa'ahiti
te
«
mono atu
râ i teie,
i te parau no te rahira'a 'are'a râ o nau e
fa'ahiti ato'a mai ia i te parau no te huru.
E 'omua te fa'ai'oa tau i te tahi mau numera no te fa'ahiti i te
parau no te hô'ê 'ohipa i tâ'aihia te mau mero no te hâmani i te hô'ê
noa o tau
pupu.
-
Fa'a'ohipara'a tumu
1. Tau fare
tei
pararî
2. Nau vahine purotu
3. Ua fârerei
au
i te matai
inapô
ra.
tei tae mai.
i teie
nau
poti'i
i Farani.
26
.
E fa'ahiti-ato'a-hia te parau no te rahira'a nâ roto i te
parau
tâpitira'a ta'o.
no te
c) Te rahira'a e te tâpitira'a ta'o (e hi'o i
ni'a i te hâmanira'a ta'o)
te tuha'a
'ohipa
no
E
Te tâpiti-tâ'ato'ara'a i
tâmaura'a)
1)
-
-
-
-
-
tâpiti-tâ'ato'a-hia te ta'o 'aore
'amii
.
neva
.
parau
.
one
.
'ofa'i
.
1. Ua 'amu
ona
1'. Ua 'amu'amu
E
mea
ra
te ta'o
hô'ê
noa
tuha'a.
(rahira'a, pinepinera'a,
'amu'amu (e rahi te 'amura'a),
(e rahi te nevara'a),
paraparau ( e pinepine te paraura'a),
oneone (ua 'î i te one),
'ofa'ifa'i (e mea 'ofa'i roa)....
nevaneva
i te faraoa.
i te faraoa.
ona
pinepine
o na
i te 'amura'a i te faraoa.
2. Ua neva te 'orometua.
2'. Ua nevaneva
te 'orometua.
2)
Tâpitira'a i te hô'ê
la
ta'ata
-
rave
-
reva
-
-
noa
tuha'a
tâpitihia hô'ê noa tuha'a, e fa'ahiti mai ia i te parau:
i te 'ohipa 'aore ra e rave fa'ahou i te 'ohipa.
e
piti
e rave ra
topa
parau
1. Ua reva
1 '. Ua rêreva
.
.
.
.
rârave (e
rêreva (e
piti ta'ata e rave i te 'ohipa hô'ê â taime)
piti ta'ata e reva ra hô'ê â taime)
tôtopa (e piti ta'ata e topa ra hô'ê â taime)
pâparau (ua parau fa'ahou râua)....
o na.
râua.
2. Ua topa
nâ vahine ra
i roto i te 'apo'o pape.
2'. Ua tôtopa
nâ vahine ra i roto i te 'apo'o pape.
3. Ua parau
o na.
3'. Ua paraparau
ona.
3". Ua pâparau
râua.
II.6.6.
Te fa'ai'oa hâmani
28
Mai tâ tâtou i 'ite iho
nei, te rahira'a o te mau fa'ai'oa, e mau
ta'o hâmanihia i te fa'ai'oa nui te (te mau tohu, te fa'ai'oa no te
fatura'a, te fa'ai'oa no te rahira'a).
Teie ia te tahi
-
-
-
fa'ai'oa hâmani:
mau
tei
(te (fa'ai'oanui) + i ('omua-niuha'a),
tê (te("
)
+ e ('omua-niuha'a),
tei (te ( "
)
+i (fa'atoro) (e hi'o i te fa'ai'oa no
1)
Tei
1. OTama
vau
tê
ra
tei haere mai
Tei:
2. O
'aore
o te
tê
fa'ai'oa nui
=
inanahi
+
'omua-niuha'a
te
'omua-niuha'a i.
ananahi.
O te fa'ai'oa nui te tei 'amuihia i te 'omua-niuha'a
hâmani i te fa'ai'oa té.
3.Eheitiare
4. Emîmî
2)
tei tuihia
'aore
i roto
tô
ra
Mâmâ
e
tei tomo mai
Tei
=
inapô
ma
fa'ai'oa nui te
no
fa'atoro (e hi'o i te
te hâmanira'a ta'o).
+
tei (tô) tera vâhi.
2. Tei te Tare
tâ 'u
3. Tei te ori
te mau
tipi
na
fa'a'ohipara'a i te
mau
taime i
tera râ e mea varavara te taime e ravehia ai teie
reva
o
te
'u nâ metua
o)
no te
mau
e a
E fa'a'orehia te fa'ai'oa i te tahi
'oi'oi-hia mai i ni'a i
ra
i teie tau.
Fa'ai'oa 'ore tera râ
o
('aore
'ina 'i.
taure'are'a
fa'atoro
I. Ua
no te
ra.
O te fa'ai'oa nui te tei 'amuihia i te fa'atoro i
hâmani i te fa'ai'oa tei ('aore ra tô).
II.6.7.
e
i te patere-mâ'a.
tuha'a
1. E pape
fatura'a).
ra.
fa'ai'oa nui te tei 'amui i
reva
te
te
hâmanira'a
e te
i te
'ohipa,
hô'ê fa'ai'oa.
i te fenua Marite.
29
mua
e
mau
ta'o,
fa'aho'i-
2.
Uapohe aTama 'ûri.
3. Ua pararî
o
râtou fare
4. Ua haere mai nei
i teie mata'i rahi nei.
o_Teri'i
ma
'Aore hô'ê a'e fa'ai'oa i
fa'atoro
o e a
tei
'orometua
mua
fa'a'ohipahia,
no te
i teie
hi'opo'a ia mâtou.
rauta'o, o te mau
nehenehe i te tu'u i te hô'ê
mau
tera râ e
fa'ai'oa.
tô 'u nâ
1 '. Ua rêva
T. Ua
pohe
tâ Tarn a 'ûri
II.7.
Te
E
i te fenua Marite.
metua
mau
fa'atoro
hope i te tai'o i te
mau
fa'atoro. Tê vai nei
te mau
fa'atoro,
mai te fa'atoro i, e fa'aô mai e rave rau mau toro (utari, tumu...).
E fârereihia te mau fa'atoro ti'a tahi e te mau fa'atoro hâmani.
II.7.1.
1)
Te
mau
fa'atoro ti'a tahi
l:
-
e
fa'aô mai i te
e
'omua i te
e
fa'ahiti mai i
mau
huru toro ato'a
(utari, tumu (tau, vâhi,
fâ...)),
-
-
.
.
.
mau
i'oa
noa e
te parau no
i te
mau
i'oa nui
no te
fenua,
te tau i ma'iri.
i
Tahiti, i Huahine, i Rurutu ma, i Rikitea....
i te fare, i te mata'i, i te fâ'apu, i te ta'ata, i te tavana....
i-nanahi, i-napô....
L E haere
râtou
i te fare
ha'api'ira'a
e
puhapa ai.
E fa'aô mai te fa'atoro i i te hô'ê toro e fa'ahiti
te vâhi. E i'oa noa te toro: te fare ha'api'ira'a.
2. Ua
reva
3. E tae mai
o
ia
o
i
ra
i te parau no
Pape 'ete.
Temehani
i te hora hitu
i te
po'ipo'i.
E fa'aô mai te fa'atoro i te hô'ê toro e fa'ahiti
ra
i te parau no
te tau.
4. Ua 'amu
temimî
Te toro
toro
no te
e
i te Va
Lni'a
fa'aôhia mai
vâhi (i ni'a,
e te
i te 'aira'a-mâ'a.
fa'atoro i:
i te 'aira'amâ'a).
30
o te
utari ia
(i te i'a),
e te
fati
5. Ua
te 'ama'a-vï
Te toro
e
i te mata'i rorofa'i.
fa'aôhia mai
e
teie fa'atoro
i,
o te toro
ia
e
fa'ahiti
mai i te parau no te tumu (te mata'i rorofa'i).
6. Ua himene
o
Tapuari'i i-napo
ra.
E fa'ahiti mai teie fa'atoro i i te parau no te tau
Nâ:
2)
e
-
e
-
e
-
.
.
fa'ahiti i te parau no te fatura'a,
fâ tê titauhia, e rave'a, e tumu....
fa'a'ohipahia no te ha'apû'orerora'a....
nâ Tama
nâ te fare
1. Nâ Tama
=
e
fatu,
-
e
vâhi terera'a...
fâ,
e
e tumu, e
rave'a...
tera 'ûri 'ere'ere.
E fa'ahiti mai teie fa'atoro nâ i te parau no te
no
i ma'iri.
te
fatura'a 'aore
ra
fâ.
2. Ua horo'a
3. Ua haere
o
Mâmâ i te moni
te mau tamari'i
nâ Moana.
nâ
raro noa.
E fa'ahiti mai te fa'atoro nâ i te parau no te
vâhi,
no te
rave'a
ato'a.
4.Enâni'a
mâtou
i te
5. Nâ Tahiti mai nei
6. Nâ te 'orometua
7.Emea
nâfea
8. E tamari'i
3
)
o
manureva
i te haere
i Huahine.
mâtou.
i
i te puta.
rave
i te
rave
Herenui
ma
i teie
'ohipa?
nâ 'u.
No:
-
-
-
fa'ahiti mai i te parau no te fatura'a,
no te fâ, no te tumu, no te 'omuara'a...
e fa'ahiti ato'a i te parau no te terera'a
e
i maoro a'e nei i te
-
e
no
.
no te
otira'a...),
fa'a'ohipahia
Tahiti
.
mata'i
'ohipa,
no te
hâmani i te hono.
=
e
vâhi tumu, e
=
e
tumu....,
fâ,
31
e
titaura'a,
no te tau
(aita
no
Tiare
1. Ng
Tahiti
.
=
e
fatu,
e
fâ...
râtou.
E fa'ahiti mai te fa'atoro
2. No Vahine
i te parau no te
vâhi.
tera 'ahu re'are'a.
3. Uahoro'a
4. No te
no
i tô 'u pere'o'o
vau
peretiteni
5. No te mata'i
râtou
i
reva
te tumu-vî
6. Uaho'o mai
Merehau.
ai.
i haruru ai.
i te i'a
au
no
no
ananahi.
la
'ape'ehia te fa'atoro no e te ta'o noa, e te hô'ê 'avei'a e e
hô'ê ti'atohu, e roa'a mai ia te aura'a no te terera'a-'ohipa e no te
tau « aita roa i maoro a'e nei te otira'a o te 'ohipa ».
.
te
-
No
1. No
2. No tae
4)
noa
a'e nei tô te
maoro
mai nei
mau
i te
ha'api'ira'a.
tamari'i revara'a i te
ha'api'ira'a.
mâtou.
pofa'i-noa-hia a'e nei
O
ti'atohu
+
te mau tamari'i
reva noa atu ra
Aita i
3. No
'avei'a
+ noa +
te 'umoa-tiare.
;
fa'ahiti mai i te parau no te fatura'a, e fa'aô roa i roto i te
'apu, e'ita e nehenehe i te 'ofati noa i teie fatura'a,
e fa'ahiti ato'a i te parau no te vâhi.
-
e
-
-
.
o;
o
-
fa'atoro
Vahine,
o
%
1. Ua nehenehe
2. Ua
-
'o;
reva
-
1. 'Ohea
te
g
te
fatura'a
o te tamuta....
te
'ahu g Vahine.
te no'ano'a g
au
3. E tae mai
4. Ua
no
te maire.
hoa g Hinemoa
'u nâ metua
fa'atoro
'outou
no
i teie po'ipo'i.
i Farani.
te vâhi
inapô?
32
2. Emâ'a
'o ni'a
3. 'Oraro a'e
5)
te mau tamari'i
.
.
.
-
-
e
-
e
-
e
-
e
fa'ahiti
fa'ahiti
fa'ahiti
fa'ahiti
a
Vahine,
a
manu, a
mai i te parau no te fatura'a fa'atupuhia,
mai i te parau no te fa'ahoho'ara'a,
mai i te parau no te tau a mûri,
ato'a mai i te parau no te terera'a
'ohipa (ua oti) i
'orometua...,
pua'a, a hé....,
a-nanahi, a-napô, a-na'uanei, a Monire....,
a-ita ('a-ore) ('aipa).
fatura'a
a;
te 'uri a Tama.
te
3. Ua 'eiâhia
4. Aita
a
A
te
râtou
a;
e te
'e'e
a
a
Vahine.
a te tamuta
i Huahine.
uaina fa'ahou.
Vahine,
fa'atoro
a te tamuta, a
a
no te
fa'atoro
e
fa'ai'oa
e
'omua i te
ta'opapa.
ra'u-a-rimu, te pori-a-nu'u,
1. Ua
a
raufa'atoro teie
ta'opapa
e
'ape'e
ra
i te fa'atoro
a
nohu,
a
hê....
te mau raverave.
rere-a-manu
3. O te ra'u-a-rimu
o
Teri'itua.
ananahi.
Nâ te fa'atoro
a;
e mau
+
2. Ua marû-a-nohu
rimu
râtou,
fatura'a.
fa'ahiti mai i te parau no te fa'ahoho'ara'a e te
fatura'a
'Aore
te
tâne
e
Tama,
i 'omuahia
-
tâponira'a.
'aipa.
2. Ua tae mai
.
i te
a te tamuta, a te
1. Ua horo
-
i te fare
A:
roto i te ta'o
.
i te tumu-vi.
a
e
fa'aô mai i te
mau
(ma te fa'ai'oa'ore).
fa'ahiti mai i
te parau no
33
te tau
ta'opapa
manu,
nohu,
a:
E fa'ahiti mai teie fa'atoro
a-nanahi, a-napô, a-na'uanei,
.
1. Ehaere mai
2.
A-napô
te taote-niho
râtou
3. Ereva pauroa
e
e te
E
a
mûri.
Monire, a-nafea....
hi
i ni'a
a
i te a'au.
Mahana-piti.
Mahana-piti,
e mau
raufa'atoro teie i
no te tau a.
i roto i te
a-:
-
e
te mau manihini
fa'atoro
i te parau no te tau a
a-nanahi.
haere ai
A-nanahi, a-napô,
'omuahia
a
a
'aipa a-ita,
fa'aohipahia teie 'aipa
no te
'a-ore,
hô'ê 'ohipa i tupu 'aore ra e tupu
ra.
1. Ua reva
te pahî
i teie po'ipo'i.
1'. A-ita
te pahî i reva
i teie po'ipo'i.
2. Tê ua nei
2'. A-ita
e
3.'A-ore
E
e
i teie taime.
ua
nei
i teie taime.
mata'i
i tua.
fa'a'ohipahia teie 'aipa i 'omuahia e te fa'atoro a- no te 'aipa
'ohipa i tupu (tau ma'iri) 'aore ra e tupu ra (i teie taime).
i te hô'ê
Te
fa'a'ohipara'a i nâ fa'atoro
E ture tê vai nei
no te
e
piti o e
a.
fa'a'ohipara'a i nâ fa'atoro
e
piti nei
o e
a.
E fa'ariro te fa'atoro o i te fatuha'a ei pû no te 'ohipa-fatu-hia
'are'a râ te fa'atoro a, e fa'ariro ia i te fatuha'a ei ta'ata ha'a?
O;
-
E
mai te peu
('aore
.
.
.
fa'a'ohipahia te fa'atoro
ra
ê nâ te fatu 'ohipa
'ohipa) fatuhia.
tô 'u ra'atira
o:
e auraro atu
i te ta'ata
fatu
'ohipa 'u (van) i te 'ohipa
fatuhia (ra'atira),
tô matou ari'i, tô matou 'orometua, tô te huira'atira fare,
tô râtou tia'i, tônafatu, tô 'outou fa'atere, tô mâua metua....
E
mau
=
e auraro atu te
ta'ata ti'ara'a teitei
teie,
34
e mana
tô râtou,
e e
fa'aturahia.
1. Ua tae mai
'orometua
te
2.0tôrâtou ari'i
E
.
te
Tahitoa mâ.
o
tera.
3. O te fare ta'otora'a
4. Ua vare'a
'âpî
o te
huira'atira
tera.
te tia'i o te mau tamari'i
fa'a'ohipa-ato'a-hia
i te ta'oto.
te fa'atoro
o
ia fa'ahitihia te parau no
tavini,
no te teuteu, no te feiâ raverave, no te tia'i, no te
tauturu.... E fa'arirohia te tavini, te feiâ
raverave, te tauturu...
feti'i, e fa'aôhia mai i
feti'i).
.
.
.
roto i te
'apu
o te
ei
feti'i (e hi'o i te parau no te
te tâvini o te Tomitera teitei, te teuteu o te ari'i...,
tô 'u tavini, tô matou raverave....,
te tia'i o te mau tamari'i, te tauturu o Màmà....
mai te peu te ta'ata fatuhia 'aore ra te
'ohipa fatuhia e
tuha'a o ia no te hô'ê tâ'ato'ara'a 'aore ra no roto mai i te
-
hô'ê â tumu:
.
.
.
.
.
.
.
-
te
e
tuha'a te
'opani
'ohipa fatuhia
no te
hô'ê tâ'ato'ara'a:
fare, te a'a o te tumu-ha'ari, te 'ama'a o te tumu-vî...,
Tama, tô 'u 'avae, tôna upo'o, te vaha g Vahiné...,
te huru o te manu, te rouru o Merehau....,
te tara o te pahere, te 'avae g te môrî....,
te rehu g te auahi...,
te rima
o te
o
te tara o te mou'a....
mai te peu
tâ'ato'ara'a,
e
ê
tuha'a,
e
'ave
no
'ama'a no te hô'ê tumu,
te hô'ê tuha'a....:
e
e
hu'a
no te
hô'ê
feti'i, te metua (eiaha râ te vahine e te tâne), te hoa, te
'enemi, te teuteu, te feiâ raverave, te ma'i e tô râtou mau râ'au
rapa'au:
-
.
.
te
tô 'u nâ metua, te
feti'i g Mahine, tô 'u hoa, tô na mau 'enemi, te
tâvini g Manina, tô râtou tupuna, te tuahine g Ta'ari'i, te teina
gTeri'i ma....,
te ma'i g Tani, te râ'au g Te'una, te pohe g tera mau ta'ata, te hota
'Mû, tô na mauiaui 'ôpû....
.
-
mai te peu
.
-
e
ê:
tuha'a teie
no roto
mai i te hô'ê
35
'apu,
g
faufa'a ( fenua, fare e te mau mea ato'a i roto mai te ro'i,
te pârahira'a, te turu'a, te mau maimoa: pàhere, puromu-niho...),
e
-
.
pauroa te mau 'ohipa faufa'a ato'a e fa'ahiti mai i te parau no te
niura'a mai te i'oa, te ti'ara'a ...e tê vai atu râ....,
.
te mau
-
'ohipa ato'a
e
fa'ahiti i te parau
no te
'ai'a, no te
tumu...
tô na fânaura'a, tôrâua pa'arira'a, te 'âpîra'a g te ta'ata, tôna 'a'ai,
tô na i'oa, tô raton orara'a...,
tô na aho, tô na mana'o, tô 'u reo...,
tôna toro'a, tôna ti'ara'a, tô 'oepa'era'a...,
tô 'u fenua, te 'ai'a o te Vaihî,
tô mâtou fare, tô 'u va'a, te pere'o'o o Timi, te ro'i o 'Aiû, tô 'oe
.
.
.
.
.
turu'a, tôràtoupê'ue, te taupo'o oEri, tô 'u tape'a-tari'a, te
'ahuta'oto o Màmà, te tàpo'iro'i o Rua ma.,.,
te hâmanira'a o te fare, te taraira'a o te va'a...,
te huira'atira o Vairâ'ô, te mau taure'are'a o tepupu hô'ê...,
.
.
te huru tino 'aore te huru varua,
te mau mea
hia mai, te mau mana i horo'ahia mai, te mau tâpa'o...
.
.
-
te mâramarama o tera
ta'ata, te 'ite
o te
horo'a-fânau-
'orometua, te 'aravihi o
Teri'i...,
.
.
te maita'i o tera
o te
.
.
.
a'au....,
g_tâna parau, te vevo o tô na reo, te marû o tô 'oe reo...,
mâramarama o te ao, te poiri g te pô...,
te mana
te
te here
A:
-
vahine, te 'ino o Miri, te nehenehe o Vehia...,
te puai o te mata'i, te ve'ave'a o te mahana, te
haruru o te patiri, te 'anapa o te uira, te ti'afâ
te to'eto'e g_te pape,
'ana'ana o te feti'a, te
E
g_Tama....
fa'a'ohipahia te fa'atoro
a
mai te peu ê tei raro a'e te ta'ata ('aore ra te 'ohipa fatuhia) i te
ta'ata fatu, e fatura'a fa'atupuhia, e 'ohipa fa'atupuhia, e
maru o te
moiha'a.
E
.
.
.
.
-
fa'a'ohipahia te fa'atoro
a
i roto i teie mau rauta'o:
ta Tama
pua'ahorofenua, ta râtou mau tiare, te honu a te ari'i...,
tahu'a, te ruru vahie aMerehau...?
te parau fa'aau a te Hau, te fa'anahora'a a te mau tamari'i...,
te ta'i ate vahine ra, te parau a te Peretiteni....
tera'au
a te
mai te peu
ê
e
fa'ahitihia te parau no te moiha'a
36
tâ 'u
tipi, tâ Mâmâ poromu, te fa'atito-vanira a Taina....,
Papa, te pupuhi a te Pôpa'a, te 'opahi a
Tama, te tipi rahi aMâmâ, te hamara a_Teri'i, te hoe aTamara....
.
te mau moiha'a a
.
mai te peu
-
te
ê e fa'ahitihia te parau no te fatura'a fa'atupuhia mai
fâ'amu, te tâ'atira'a (tâne/vahine, te 'apurua)
te tamari'i fâ'amu aTehani ma, te
.
vahiné, te vahine momo'a
tâne 'âpî a Hina, tâ 'u
Tihoni, tâ mâua hono'a....
a
mai te peu ê e fa'ahitihia te parau no te ha'a, nâ te
fa'atere nei i te terera'a o te ha'a, nâ na e ha'a nei.
-
fatuha'a
e
hopura'a miti a te mau tamari'i, te tâi'ara'a a te mau
râtere, tepu'ara'a 'ahu a Vahine, te tunura'a mâ'a a Teri'i...,
te mâ'a a te mau manihini, te ta'oto a Tama, te inura'a 'ava a
Taumihau, te hâmanira'a fare a te tamuta...,
te ha'avâra'a a Teri'i
nâ Teri'i e ha'avâ, e ta'a 'ê i te parau te
ha'avâra'a o,Teri'i = no Teri'i ia te ha'avâra'a, e ta'ata 'ê tê ha'avâ nei
te
.
.
=
.
iana.
6)
E
:
tâpa'o teie
e
-
natura) i
.
e te
tamuta, e ana....
2. Ua 'amuhia
3. Ua vaerehia
Eparauhia
Te
ana, ua
mau
ta'ata ('animara 'aore 'ohipa ora no te
i te ha'a.
rave
1. Ua hâmanihia
4.
no te
=
nâ te tamuta i (e) ha'a; nâ na i (e)....
tô mâtou fare
te Va
te
e te
e te mau
taure'are'a.
ananahi.
rauta'o:
'omuahia ia
te tamuta.
mîmî.
fâ'apu-taro
e ana
e
e te
e te
tamuta, e te mîmî, e te mau taure'are'a, e
fa'atoro
e.
E
fa'a'ohipahia te fa'atoro e mai te peu ê e ta'ata ora 'aore
'ohipa ora te ha'a. Mai te peu noa atu e 'ohipa ora 'ore te ha'a, e
fa'a'ohipahia ia te fa'atoro i.
.
e
1. Ua
1 '. Ua
tâpûhia te tumu-mai'a e Tama.
tâpûhia te tumu-mai'a i te 'opahi.
2. Ua tunuhia
te ma'a
e ana.
37
ra
2'. Ua tunuhia
7)
te mâ'a
i te
umu.
la:
e
-
fa'a'ohipahia teie fa'atoro i
monoi'oa ta'ata.
E 'omua te fa'atoro ia i te
'omua ia i te i'oa noa.
mua
i te
mau
i'oa nui
e
i
mua
i
te mau
.
ia Tama, ia
1. Ua mâta'ita'i
3. Ua 'ite
mâtou
i te fare-rata.
ia Tama
ia 'oe
au
o
Mâmâ
ananahi.
i te fare-rata.
itemoni
ia Teri'i
ra.
Io:
E fa'aô
noa
teie fa'atoro iti i te
te ta'ata 'aore ra no te
.
io raton,
2. E vai iho
o
3. Ua haere
au
II.7.2.
Te
rave
Mareta
e
ti'i
mau
rahi
io Tinihau
ia 'Aiû
Teie te tahi
ra;
i te faraoa
io te tinito
2. Ua horo
au
mau
po'ipo'i.
mau
'itehia nei i roto i te reo.
'omua i teie mau raufa'atoro ti'a rau.
fa'atoro hâmani
e
e
fa'atoro hâmani:
...
i te ta'ata
te mau
i teie
fa'atoro hâmani
-
1. Ua haere
fa'ahiti i te parau no
ma.
i te
ra;
-no + te tohu reira...,
no, i, nâ, mai + noa + 'avei'a + ti'atohu.
...
e
io râtou.
Nâ te hô'ê ihoa fa'atoro
(i )ia
ta'o
io Teri'i ma, io te taote, io te tinito....
te mau râtere
E
mau
'ohipa i fa'ahoho'ahia i te ta'ata.
1. Ua ta'oto
-
e
ia Farani.
mâtou
au
4.Uahoro'a
8)
i'oa nui 'are'a râ te fa'atoro i
Tahiti, ia 'oe....
V. Ua mâta'ita'i
2. E fârerei
mau
tamari'i
ra.
ia
na ra.
38
II.
8.
Te hono
E
fa'a'ohipahia te mau hono no te pu'oi 'aore fa'atuea e piti ta'o
('aore ra hau atu) 'aore ra e piti rauta'o.
Tê vai nei te hono
pu'oi e te hono 'aihono.
Tê vai ato'a nei te
mau
II.8.1.
a)
Te
Te
mau
Teie te
hono ti'a tahi
e te mau
hono hâmani.
hono-(pu'oi)
mau
hono-(pu'oi) ti'a tahi
mau
hono ti'a tahi:
('amui),
ma ('apu, fa'aô),
ra (pato'i),
mai (fa'ahoho'ara'a),
-maoti (maori).
-
e
-
-
-
E ti'ara'a
.
ha'apori tô te tahi
mau
hono mai ia
ra,
ho'i, ato'a,
ma.
1)
E
-
-
:
e
'amui teie hono i te
e
tâ'ai atu i te hô'ê i te
'auhuru i te hanere
1. Ua
rave
E
o
ia
i te raiti e_te
4. Ua haere mai
o
hanere
e
ia
mau e te
e ua
e
7. Hô'ê hanere
piti tara
o
Timeri.
ho'i fa'ahou atu.
i haere i roto
piti hanere
e
iva puta
i te fâ'apu.
i poro'ihia.
ta na i horo'a mai
no te tauturu.
pu'oi te hono e i te numera piti i te hanere.
Ma
-
e
i te fare nei.
marû ato'a
maha ta'ata
6>. E va'u tautini
2)
ra te
numera...
tihota.
Tama e_o Teri'i ato'a
o
3. E vahine nehenehe
E
i te tautini i roto i te tai'ora'a
pu'oi te hono e i te rauta'o i te raiti e te tihota.
2. Ua ta'oto mai
5. E piti
e
ta'o 'aore pupu
ta'o,
hanere, i te tautini 'aore
mau
e
:
'apura'a teie, e fa'aô i roto, e 'amuira'a..
39
pu'oi i te hô'ê i te 'ahuru i roto i te tai'ora'a numera,
ha'apori no te mau i'oa nui, e fa'ahiti mai i te parau no te
e
-
e
-
rahira'a.
1. Ua
rave
E
'oe
Epiti 'auhuru
E
3)
Mai
-
ma
ra
o
2. Mai te
ma
i
reva
i Nu'uhiva
ma.
i te ta'o hitu i te pupu piti 'auhuru.
Ta'ahitini
ma.
te parau no
te fa'ahoho'ara'a.
mai te hô'ê 'orometua.
o na
o te
manu
3. E ta'ata
roa
Râ
-
hitu tamari'i
'ohipa.
pu'oi te hono mai i te rauta'o te hô'ê 'orometua i te
tâ'ato'ara'a
-
i tâ 'oe
:
1. Ua paraparau
4)
i te rauta'o te ta'i i te 'irava tâ'ato'a.
fa'ahiti mai teie hono i
e
E
ma
te ta'i.
ma
i te ravera'a
pu'oi te hono
4. Tê himene
'ohipa
na
pu'oi te hono
2. Ma te marû
3.
i tâ
o na
o
o
'irava.
ia
i te ma'urerera'a atu.
Tâne
mai ia Tama.
:
pato'ira'a teie,
ha'apori teie hono i te rauta'o
e
e
pu'oi atu i te tuha'a
no te
'irava matamua.
1. O Teanuhe
E
teiporo'ihia,
o
Tema râ
tei haere mai.
ha'apori atu teie hono râ i te niu
o
Tama
o
tâ
na e
pu'oi
atu i te niu tumu o Teanuhe
2. Ua ho'i atu
o
o
Marama râ
ua
haere ia
i te teata.
3. Aita te
tamari'i i haere i te
ha'api'ira'a
ua
haere râ
e
5)
mau
Mana
i te
fare,
hopu i te miti.
Maoti (maori):
e pato'i no te fa'aruru,
-
-
1. Ua
e
reva
piti ta'o 'aore
o
Vahineri'i
ra e
piti pupu ta'o tâ maoti
i Tahiti
maoti
40
te
pato'i
a
tô
e
na
pu'oi.
nâ metua.
2. Ua haere
Te
b)
E
râtou
maoti te
ua.
hono-(pu'oi) hâmani
mau
fârerei-pinepine-hia teie mau huru hono.
mau hono, e 'amuira'a teie
hô'ê ta'o 'aipa e no te hô'ê ti'atohu ('aore ra,aita ra...) 'aore
Teie
-
-
-
-
-
no te
no
e
e
piti hono tei 'amuihia (maori râ, maoti râ) 'aore
piti ha'apori ('oia ho'i).
E fa'ahiti mai teie
te
fe'a'ara'a,
no te
Teie ia taua
-
-
-
-
-
ra
hô'ê ta'o 'aipa e no te hô'ê hono (eiaha râ, 'aore râ...) 'aore ra
te hô'ê tohu e no te hô'ê hono (teie râ, tera râ....) 'aore ra
no te
mau
hono i te parau no te
ra
fa'ataimera'a,
no
pato'ira'a.
mau
hono nei:
'aore ra, aita ra:
e'ita râ, e'ere râ,
fe'a'ara'a, fa'ataimera'a, ferurira'a,
eiaha râ, 'aore râ, aita râ: pato'ira'a,
teie râ, tena râ, tera râ: fa'ataimera'a, ha'apâpûra'a,
'oia ho'i: ha'apâpûra'a, heheura'a,
maoti, maoti râ: fa'ataimera'a, pâto'i no te ha'apaera'a i te hô'ê
tuha'a.
1)
'Aore (aita)
-
1. A
fa'ataimera'a, fe'a'ara'a, ferurira'a...
rave
E
ra :
i te
pûtê
'aore
i te hô'ê 'afata
ra
pu'oi te hono 'aore
no te
'ohi mai i te mâpê.
i nâ rauta'o e piti nei: te pûtê e te
ra
hô'ê 'afata.
2. A haere
3. Etunu
4. A haere
2)
atunu
'oe
i te ma'a
i te 'umara
'aore
ra
a
aita
'aore
ra
ra
a
haere
a
tâmâ
itefare!
i te taro?
parahi iho!
Eiaha râ, e'ere râ, e'ita râ, aita râ ('aore râ)
pato'ira'a, e ha'apaera'a, e 'opani-'eta'eta-ra'a,
pu'oi teie mau hono e piti ta'o 'aore ra pupu ta'o, 'aore ra e
piti tuha'a 'irava.
-
-
e
e
I. Etunu
'oe
ite'uru
eiaha râ
itei'a.
41
E
pu'oi te hono eiaha râ i nâ rauta'o
e
piti nei: i te 'uru e i te
i'a.
2. Ehaere
Tama
o
i uta
e'ita râ
3. Ua
reva
te
pahî
ai ta râ
4. Ua
reva
te
pahî
e'ere râ
5. Tê oha haere ra
te 'ofe
o
o
Tama
o
Teie
te
manihini
tâpû mai
i te fê'î.
ma.
i fatifati.
ai ta râ
-
1. Ua tae mai
e
Temehani.
Tera (teie, tena) ra:
fa'ataimera'a, fa'aarara'a
3)
ia
teie râ
e
fifi tei (e) tupu...
aita
te mâ'a i 'ama.
e hono teie, nâ na e pu'oi nei i nâ tuha'a e
'irava nei: ua tae mai te manihini e aita te mâ'a i 'ama.
2. O Tara
râ,
têparaparau
'ara'ua'e
tê hina'aro ato'a
tera râ
piti o te
ra
o
Miri
i te
paraparau.
4)
'Oia ho 'i:
ha'apâpûra'a, heheura'a
e piti ta'o 'aore ra pupu ta'o, 'aore
hono e pu'oi.
-
-
teie
1. E haere
E
tâne
te
rave
II.8.2.
E
te tâne e te
vahine,
piti tuha'a 'irava tâ
io Taneri'i ma
e
ta'oto ai.
pu'oi te hono 'oia ho'i i nâ rauta'o e piti nei: te ta'ata e te
e te
vahine.
2. O Teri'itehau
3. Ua
'oia ho'i
ta'ata,
ra e
o na
Te
e
o
Aroma,
i te
'oia ho'i
'ohipa, 'oia ho'i
mau
nâ piahi ô 'âpî mai,
ua
pêni
o
tê fa'aea mai.
ia i te fare.
hono-'aihono
pu'oi te mau 'aihono e piti ('aore ra hau atu) tuha'a 'irava.
E ti'a mai te tahi mau hono-'aihono ei 'omua no te 'irava.
E
mau
ta'o hâmani te rahira'a o teie mau hono 'aihono.
E ti'a ato'a
a)
Te
mau
mai, i te tahi mau taime, ei niu no te 'irava.
hono ti'a tahi
42
1)
ê:
fa'aô mai i te hô'ê
ni'a i te tuha'a tumu.
e
-
1. Ua parau
mai
ê
o na
toro
haere
e
utari,
e
tâ'ai mai i te tuha'a pu'oi i
te'orometua
ananahi
i te hora va'u.
E tâ'ai mai te hono-'aihono nei è i te
nei:
piti o te tuha'a o te 'irava
haere te 'orometua ananahi i te hora va'u i te tuha'a
e
matamua: ua parau
tei fa 'a 'ite mai
2. O Tama
3. Tê hina'aro nei
2)
-
-
mai
ê
au
o na.
ê
e
taote
Tama
o
Taumihau.
o
tê
iaTina.
mono
'Aua'a, 'aua'e:
e rave'a,
e pu'oi e piti tuha'a 'irava.
1. 'Aua'e
o
Mâmâ
i haere mai
i fa'aea ai
o
'Aiû
i te ta'i.
E ta'ai te hono 'aua'e i te tuha'a matamua o te 'irava:
haere mai i te piti o te tuha'a: i fa'aea ai o 'Aiû i te ta'i.
2. Ua mâ
3. 'Aua'e
3)
te
roa
fare
te moni
'aua'a
i topa
o
Tania
i haere mai
e
o
tauturu.
tôrâtoufare.
i roa'a ai
Hou:
-
e
fa'ahiti i te parau no te tau,
-
e
pu'oi
1. Hou 'outou
e
piti tuha'a 'irava.
a reva
ai,
a
fa'anaho
i ta 'outou
mau
taiha'a.
E 'omua atu ia te hono hou i te
'outou
a reva
'outou
mau
2.
Epu'a
vau
3. Ua pure
4)
Mâmâ i
ai,
no
piti o te tuha'a 'irava, hou
te pu'oi atu i te tuha'a tumu, a fa'anaho i ta
taiha'a.
i tâ 'u 'ahu
te 'orometua
hou
vau
a
haere ai
hou te manihini
a
tâmâ 'a ai.
Ahiri (ahini, ahani, ahari):
e fe'a'ara'a, e rave'a, mana'o tae'ore,
e pu'oi e piti tuha'a 'irava,
-
i te matete.
e
hia'ai,
-
-
e
riro mai ei niu
no te
hô'ê 'irava i te tahi
43
mau
taime.
1. Ahiri tô 'u
2. Evaere
3. Ahiri
o
pererau
ahiri
au
Tama
4. Ahiri!
5)
e
=
tera
-
tipi.
e
tuô ia
vau.
A fa 'aite mai!
fa'atuha'ara'a, fa'ata'a-'ê-ra'a,
e pu'oi e piti tuha'a 'irava.
1. Ua haere mai
E
ua
fa'aterehau
te
'are'a te
peretiteni,
ua
fa'aea atu ia.
pu'oi te hono 'are'a i nâ tuha'a e piti o te 'irava i ni'a nei, 'oia
haere mai te fa'aterehau e te peretiteni ua fa'aea atu ia.
2. E piti
tâ Tama tamari'i
3.Uareva
6)
au.
'Are'a:
-
ho'i:
e
ma'urere
e
o
Hinanui
i
'are 'a te hope'a
reva
'are'a
o
Maire
ra
ua
tei te fare ia.
fa'aea mai ia.
Inaha, ina'a:
heheura'a, tâtarara'a, ha'amâramaramara'a,
e pu'oi e piti tuha'a 'irava,
-
-
-
e vauvau
mai
no te
aha tera 'aore
ra tera atu
'ohipa i (e)
tupu 'aore ra i 'ore i (e) tupu.
1.Ehaere
au
2. Etaote
tera atu ta'ata
iteienei
3. Inaha Maha 'iatea,
b)
ina 'a
ua mou
'a
ua
te
ta'ata-ha'apa'o.
parauhia mai.
rua.
Te mau 'aihono hâmani
(e hi'o i te tuha'a no te hâmanira'a ta'o)
Teie
-
inaha uataemai
no te
mau
'aihono,
hô'ê hono
e te
e
'amuira'a teie
hô'ê raui'oa-tumu (mai tei au, mai te peu,
mai
te mea, mai te huru) 'aore ra
no te hô'ê fa'atoro e te hô'ê raui'oa-tumu
-
au; no te mea, no
(no reira) 'aore
-
-
no te
no te
noa
(i te mea, i te peu, i tei
te aha) 'aore ra ti'avâhi (nâ mua a'e) 'aore ra tohu
ra
hô'ê
ha'apori e te hô'ê 'avei'a (noa atu),
hô'ê 'aipa e te hô'ê ha'apori e te hô'ê 'avei'a ('ore noa atu, 'ore
a'e) 'aore
ra
44
hô'e fa'atoro e te hô'ê ti'atau ('a'uanei, 'aunei) 'aore ra
no te 'amuira'a e piti hono (inaha ra, 'are'a
ra, 'are'a ho'i) Taore ra
e rauha'a noa (ia au) 'aore ra
e ta'o hâmani 'era a'e te tau mai ia peneia'e, tê 'itehia ra te ti'atohu
nei e te 'avei'a a'e.
-
no te
-
-
-
1)
Mai tei
au, ia au:
fa'afâitora'a teie, ha'atâmarûra'a,
e
-
-
-
e
fa'ahiti ato'a mai i te parau no te huru, no te peu,
e
pu'oi
1. Erave
piti tuha'a-'irava.
e
mâtou
i te
'ohipa
mai tei
i te peretiteni.
au
E
te
pu'oi atu te hono mai tei au i te tuha'a piti o te 'irava nei: i
peretiteni i te tuha'a matamua: e rave mâtou i te 'ohipa.
2. Ua
3. la
2)
tâpû
o
Timi i te tumu-ha'ari
te taime
au
e
ho 'i ia
ia
i tâ 'oe anira'a.
au
i te fare.
mâtou
Mai te peu, (mai te mea, mai te huru, i te mea, i te
huru, i te peu):
e hina'aro tae teie mai te peu e rave'a tê horo'ahia,
e pu'oi e piti tuha'a 'irava.
-
-
1. Mai te peu
2. E 'ohi
au
E
e
moni
i tâ 'oe 'ahu
e
'ohi
3. Mai te peu uapa'ia
4. Mai te
mea
Nâ
-
-
-
e
ho'o mai ia
mai te peu
(ê)
itei'a.
vau
e
ua-noa-hia atu.
pu'oi te hono mai te peu (ê) i nâ tuha'a
ni'a nei 'oia ho'i
3)
tâ 'u
e
marû
mua
au
i ta 'oe 'ahu
'outou
te
ati'aia
mata'i,
e
i ni'a
haere ia
e
piti
a
haere
mâua
e
e
'irava i
ha'uti.
tâi'a.
a'e:
e
fa'ahiti mai i
e
pu'oi ato'a teie hono e piti tuha'a 'irava,
fa'a'ohipahia teie hono i te mau taime ato'a,
e
o te
ua-noahia atu.
e e
te parau no
te tau,
e
monohia râ i
te tahi mau taime i te hono hou.
1. Nâ
mua
a'e 'oe
2. Ua haere mai
a
o
haere ai i te
Tama
nâ
ha'api'ira'a,
mua
a'e i te
45
a
fa'anaho maita'i i tô 'oe piha.
tipohe-ra'a-hia
te môri.
4)
Noa atu:
-
pato'ira'a no te rave tâmau i te ha'a,
pu'oi e piti pupu ta'o 'aore ra e piti tuha'a 'irava.
e
-
e
-
1. Noa atu te
E
'irava
mata'i,
pu'oi te hono
e reva
2. E tanu
vau
i te tiare
te
mata'i,
4. Noa atu
te
'opanira'a
-
-
-
ua
pau
te ua.
te ua,
haere
e
te vî
e
te'orometua
e reva
te ta'ata
haere ihoa
e
noa atu
o te
ihoa
mâtou.
e tata
mâtou
i te
pa'apa'a.
i uta.
â aita
tauturu
tâna
emoni.
uaparemo
o
Taniera.
noa atu:
fa'ataimera'a,
e
1. 'Ore
noa atu
'oe
2. 'Ore
noa atu
te mata 'i
3. 'Ore
noa atu
'oe
e
e reva a
e
e
hina'aro.
fa'a'ite mai.
puai mai
haere ia
e
'amu itâ'oemâ'a
mâtou
ahoro'amaiia
etu'u
ite'upe'a.
nâ'u.
'Are'a râ, 'are'a ho'i:
-
-
e
e
pato'ira'a, e fa'atuha'ara'a,
pu'oi teie hono e piti tuha'a 'irava.
1. Ua tanuhia
2. E
o te
â, noa atu ho'i, noa atu râ:
pato'ira'a, e rave iho râ i te ha'a,
pu'oi ato'a e piti rauta'o 'aore ra e piti tuha'a 'irava.
'Ore
6)
noa atu
noa atu
2. Noa atu ho'i te'oi'oi
-
mata'i, i te tuha'a
Noa atu
e
1.Ehaere
5)
noa atu i te rauta'o te
ihoa mâtou.
3. Noa atu
5. Noa atu
ihoa mâtou.
e rêva
vaere
râtou
3. Ua
i te
reva
te taina 'are'a râ te
te mau
ua
i te 'aua-tiare
vai-iho-noa-hia i roto i
'are'a râ te
mau
tâne
te
ha'ape'e.
e vaere
ia
fâ'apu.
o
Teri'i
4. Ua marô
noa
haumi
ia.
noa
vahine
'ape
ho'i
'are'a râ
te
o
tahi taha
Tama
o te
ua
fa'aea mai ia.
mou'a
46
'are'a ho'i
o te
tahi taha ra,
ua
No fea ho'i, no fea râ:
e pato'ira'a no te fa'a'afarora'a,
ha'amarûra'a, e tu'ura'a.
7)
-
1. Ua mana'o
E
ê
vau
ua
pu'oi te hono
ara noa ra
ta'oto
no
mana'o
e ua
2.Uati'aturi te 'orometua
ha'uti noa mai ra.
8)
-
-
1. No te
E
No te
-
no
ê
e rave
ua
ta'oto
te
e
piti
o te
i
te'ohipa
ua'ino
te
pere'o'o
e'itaaturaia mâtou
etae
pu'oi te hono
i te
rave
i te
'ohipa
no te mea ua
e
fa'a'ati.
ni'a
reira:
e
fa'ahiti mai i te parau no te tumu i ravehia ai te ha'a,
e
ti'a mai ei niu
i
reva
no te
ai
'irava.
no te
taera'a mai
te taote.
pu'oi teie hono i te tuha'a 'irava mâtou i
reva
o
Pâpâ
no
reira
te manihini
i ho'i ai.
-
'A'unei:
e
era
hora.
Maoti râ, maori râ:
(e hi'o i te hono maoti)
-
fea ho'i
no te mea i nâ tuha'a e piti o te 'irava i
ia mâtou e tae e fa'a'ati e ua 'ino te pere'o'o.
o na
no
2. Ua ta'oto
10)
no
piti tuha'a 'irava.
e
te taera'a mai te taote.
9)
'irava nei: tê
o na.
tamari'i
pu'oi
ra
e
(i te mea):
mea
1. No reira mâtou
E
vau
fa'ahiti i te parau no te tumu,
2. Ua fa 'aea
-
fea ho'i i nâ tuha'a
e
mea
fa'ataimera'a,
fea ho'i têaranoara.
no
e
nei: e'ita atu
-
o na
e
fifi tê roa'a mai te peu ê e
1. A vai iho
2. A tomo atu
i tena
tipi
i roto
ravehia te ha'a.
'a 'unei te rima
'a 'unei
o
Mâmâ
e mutu
e
47
ai.
riri mai ai.
ai i te tuha'a
e
II.9.
Te
O te
'omua
mau
'omua niu
II.9.1.
'omua-niu
mau
niuhafa, te 'omua niu'apu, te 'omua
o e te mau
numera.
Te
'omua niuha'a
mau
Tê vai nei te
'omua niuha'a ti'a tahi
mau
e te mau
'omua
niuha'a hâmani.
a)
Te
1)
E
-
-
-
'ohipa
'omua tia tahi
:
'ohipa oti 'ore i te ha'ahia, e 'opuara'a, aita â i tupu
fa'ahiti mai i te parau no te tau a mûri,
e fa'ahiti ato'a mai i te
parau no te fa'aue 'aore ra no te hô'ê
mâtauhia i te rave,
e
e
i roto i te ta'o
e-
-
hô'ê
mau
'aipa,
e
fa'ahiti ato'a mai i te
'ohipa oti 'ore i te ravehia.
1. E_reva
te
pahî.
Aita â te
2. Ehaere mai
'ohipa i ravehia.
râtou
ara'ua'e.
E fa'ahiti mai teie 'omua niuha'a
3. Einu
4. E 'amu
te ta'ata
tahiti
mûri.
e
i te parau no te
fa'aue.
e
i te parau no te
hô'ê 'ohipa i
rave-noa-
ta'ata tahiti.
e te
2)
i te parau no te tau a
i te Va ota.
E fa'ahiti te 'omua
5. E-'ita
e
i tâ 'oe râ'au!
E fa'ahiti mai te 'omua
hia
parau no te
râtou
Ua
e reva
ananahi.
:
fa'ahiti mai i te parau no te hô'ê 'ohipa i oti i te ravehia
'aore ra i ha'amatahia i te rave, i tupu
e fa'ahiti mai i te parau no te tau i ma'iri,
-
e
-
48
-
1. Ua
fa'ahiti ato'a mai i te parau no te
e
te
reva
pahî.
E fa'ahiti mai
2. Ua haere mai
3. Ua ta'ata
rahira'a.
o ua
râtou
i te parau no te
inanahi
hô'ê 'ohipa i tupu a'e nei.
ra.
i te fare.
I roto i teie 'irava iti
e
fa'ahiti mai
o ua
i te parau no te
rahira'a.
4. Ua
i teie taime.
ua
E fa'ahitihia te parau no te
3)
hô'ê 'ohipa i tupu 'aore a râ i oti.
Tê...nei (na, ra):
-
e
fa'ahiti i te parau no te hô'ê
'ohipa
e
ravehia ra 'aore
ra e
tupu ra i teie taime,
-
-
e
e
fa'ahiti mai i te parau no te tau: i teie tau, i teie taime,
fa'ahiti ato'a i te parau no te hô'ê 'ohipa i mâtauhia i te
rave,
-
e
fa'ahiti mai i te parau no te
1. Je reva nei
te
4.
A
o te
pahî.
te
'ape i te tau tahito.
mâtauhia teie i te tau tahito.
Je uahia nei
4)
(fâtata/atea).
matou.
3. Je 'amuhia ra
E peu
e te tau
pahî.
I teie taime te revara'a
2. Je reva ra
vâhi
io mâtou.
:
fa'aue teie,
e fa'ahiti ato'a i te parau no te hô'ê 'ohipa e tupu mai te peu
ê e'ita te tahi e ravehia, e fa'aarara'a ê e fifi tê roa'a,
-
e
-
piti 'ohipa teie e tupu nei,
e fa'ahiti i te parau no te tupura'a e piti ('aore ra hau atu)
'ohipa i te hô'ê â taime,
-a- i roto i te ta'o 'aipa a-ita Ca-ore), e fa'ahiti mai i te parau
no te hô'ê 'ohipa i oti i te ravehia,
-
e
-
-
tê vai
ra te
tahi atu â
mau
aura'a.
49
1. A màmû!
2. A
i tâ 'oe
rave
'ohipa!
E fa'ahiti mai te 'omua
'irava.
3. A haere
ro'ohia
a
'outou
a
i te parau no te
fa'aue i roto i teie
i te ua!
Te
piti o te a e fa'ahiti mai i te parau no te hô'ê fifi e ro'ohia
mai te peu ê e'ita te 'ohipa matamua e ravehia, te a matamua râ e
fa'aue ia tâ na e heheu mai.
4. A haere
E
a
ti'i
i te faraoa!
piti 'ohipa ta'a'ê maita'i teie
'ohipa matamua.
e
tupu nei, tera râ te piti e tupu
ia ia tupu te
5. A 'ite 'oe
6. A-ita
.
a
parau
râtou
i
Tê vai
ra
atu!
reva.
â te tahi
mau
aura'a
e
roa'a mai
no roto
i teie 'omua
a.
1.Apua'a!
2. A inu 'ava!
3. A 'avae me'ume'u!
E fa'a'inora'a tâ teie 'omua
5)
I
-
-
-
-
a
e
horo'a mai.
:
'ohipa oti i te hô'ê taime ti'a,
fa'atata te 'ohipa i te tupu,
e
ua
e
e
fa'ahiti ato'a mai i te parau no te tau i ma'iri,
mono teie no te 'omua ua i roto i te mau niu pu'oi
(te
'irava 'aipa, te patura'a 'irava no te fatura'a).
1.1
parahi
noa
o
Ta'aroa
hô'ê
2.l_haere
'ohipa
au
na
pa'a.
fa'ahiti mai te 'omua niuha'a i i te parau
i tupu e ua oti.
I roto i teie 'irava
no te
i roto i tô
iuta
e
i teiepo'ipo'i.
50
E fa'ahiti mai te 'omua i i te parau no te
te
hô'ê 'ohipa i fâtata i
tupu.
3. Aita
o
Teri'i
4. Nâ te mîmî
6)
la
e
-
e
-
i tâmâ'a.
i 'amu
i te i'a.
:
fa'aue, e hia'ai puai,
'ohipa oti 'ore e fa'auehia râ,
i roto i te niu 'aore
-
ra
e hia'aihia,
te tuha'a 'irava pu'oi, e
fa'ahiti mai i te
parau no te hô'ê fâ e titauhia, e hina'arohia,
e fa'ahiti ato'a mai i te parau no te tau: i te taime a...
-
1. la haere mai
'outou
ananahi
i te hora hitu!
E fa'ahiti mai te 'omua ia i te parau no te
'irava.
2. la manuia
tô 'outou tere!
3. Tê hina'aro nei
4. E pa 'e
fa'aue i roto i teie
'oe
i te
o
Mâmâ
ia haere mai
va
'a rahi
ia tae atu
'outou
i te 'oire.
mâtou.
E fa'ahiti mai te 'omua ia i te parau no te tau
'irava.
7)
Ei
-
-
e
e
:
'ohipa oti 'ore,
hia'ai, e hina'aro.
1. H Tahiti
tatou
2. Ei ia na
tatou
4. Ei te 'otu'e toro
'Oi
-
fârerei ai!
te tâviri-fare!
3. Ei io Tama
8)
e
e
tâmâ 'a ia
i teie ahiahi!
te marae ari'i.
:
ua
fâtata te
'ohipa i te tupu.
1. !Πreva te
pahî.
2. 'Œ
te hi'o ha'amâramarama
parari
i te pôpô.
i roto i teie
b)
Te
'omua niuha'a hâmani
mau
la
pu'oi a tu te mau 'omua niuha'a ti'a tahi i te tahi atu mau
ta'opatu mai te 'avei'a, te ti'atohu 'aore ra te tahi atu â mau 'omua
niuha'a, e roa'a mai ia te tahi atu â mau 'omua niuha'a.
Teie ia taua
1)
I
...
e
-
1.1 'ohiti
ua,
'omua niuha'a nei:
mau
i... mai nei...:
fa'ahiti mai i
te parau no
mâtou i te taofe
na
iroto
te tau e no te vâhi ato'a.
itefa'a.
E fa'ahiti mai teie 'omua niuha'a hâmani i..jia i te
parau no te
hô'ê ohipa i ravehia i te hô'ê vâhi hou a haerehia ai i te hô'ê vâhi 'ê
'ohipa oti teie.
atu, e
2.1 haere mai nei
2)
A...na,
e
-
1. Aua
)
te
la
-
e
a; a
...
ai:
tâ mâtou pape.
e reru
mahana
3. A uahia ai
3
...
fa'ahiti mai i te parau « ahiri a 'e ».
na
2. A hiti
a
tô 'oe hoa.
ua
rari
ahaere
roa
ia te
o
Mâmâ
i uta.
taupe'e-fare.
au:
fa'a'ohipahia ia mai te hô'ê hono. (
e
hi'o i te
mau
hono).
4)
No
+ 'avei'a + ti'atohu; no
noa + 'avei'a + ti'atohu
(e hi'o i te fa'anahora'a o te mau fa'atoro)
e fa'ahiti i te parau no te hô'ê 'ohipa i oti i te ravehia aita i
maoro a'e nei. (e hi'o i te mau fa'atoro).
...
...
-
5)
Mai:
-
1. Mai
e
( e hi'o i te fa'anahora'a o te mau 'avei'a)
fa'ahiti mai i te parau no te hô'ê 'ohipa i fâtata i te tupu.
reva
te
pahî
Ua fa'atata te
2. Mai parari
i teie po'ipo'i.
pahî i te
reva
'aita râ teie revara'a i tupu.
te hi'o o te ha'amâramarama
52
i te
mau
tamarïi.
c)
'Aore
'omua niuha'a
e
E tupu
rahi te
teie 'ohipa i roto i te fa'ati'ara'a 'a'ai mai te peu ê e mea
'ohipa e tupu ra, e teie mau 'ohipa e mea pu'oi atu i te
tahi. E 'ape'ehia râ te ta'oha'a i te hô'ê 'avei'a e te hô'ê
mau
tahi e te
ti'atohu.
E fa'a'ore-ato'a-hia te 'omua niuha'a i roto i te hô'ê fa'auera'a
mai te peu
ê
1. Haere mai
ra
môrî,
iho
rave
e toru a'e vae tô te ta'o
1)
niu.
Tama, tomo mai ra i roto i te fare, tû'ama mai ra i te
i te ve'a, pârahi a'e ra i ni'a i te ro'i no te tai'o.
i te
putal
o
Te
mau
'omua
niu'apu
e
e
'ei
E:
-
mau
o te
ra
2. Horo'a mai
II.9.2.
pû
e
fa'aohipahia i roto i
'aipahia.
te mau 'irava ti'a tahi, i roto ato'a i te
'irava
-
'aore
Te
tauira'a
e
mau
niu
e
fa'ahitihia
'omuahia
e
e
huru, no te fa'aôra'a i
aha teie.
1. E 'animara
teie 'omua iti.
tei 'omua
parau no te
te parau: e
e
iti, e fa'ahiti mai ia i te
roto i te hô'ê 'apu, e fa'ahiti mai
i
te manu.
E fa'aôhia
e
te 'omua e,
te manu i roto i te 'apu
(pupu, 'ôpû)
te 'animara.
2. E fa 'ehau tera ta 'ata.
.
Te
mau
parau no te
1. E fare
'omuahia
e te
fatura'a.
tei ia Tihoni
ra.
ta Petero.
4. E tamaroa
5. E_moni
e
tô 'ô.
2. E hamara
3. E 'ûri
niu
tâ mâua.
tâ Tama
i roto
i tô na rima.
53
'omua e, e
fa'ahiti ato'a mai i te
o
2)
'Ei
:
i roto i te mau niu 'aore tuha'a 'irava
'omua i te parau no te hô'ê tauira'a,
-
e
-
hia'ai,
e
hina'aro tâ
na e
pu'oi,
e
fa'ahiti mai teie
fa'ahiti ato'a mai i roto i te
mau
'irava ti'a tahi.
1. Ua riro
te pape
2. Ei manuia
tô 'outou tere!
3. Ua haere mai
II.9.3.
na e
au
!ei tauturu
Te 'omua
no
'oe.
o
E heheu mai teie 'omua iti i te
'omua ra.
Te
te
Ei uaina.
niu tâ
mau
fa'atueara'a,
î. O Tama
2. O vau
te
tê
na e
ti'ara'a, i te iho (o te 'ohipa) o tâ
fa'aô mai ra, e fa'ahiti mai ia i te parau no
fa'aaura'a.
no te
matahiapo.
reva
ananahi.
3.0te 'orometua
ha'api'i tamari'i
II.9.4.
mau
Te
tera atu.
'omua niu
numera e
e a
E fa'ahiti mai te 'omua e i te rahira'a 'are'a râ te 'omua
fa'ahiti mai ia i te parau no te tai'ora'a tâta'i tahi.
1.
Epiti tamari'i
i
E
Te
mau
i
reva.
ha'apori
hope ato'a te
E'ita
E
e
reva.
2. A piti atu ra tamari'i
11.10.
a
e
mau
mau ha'apori i te tai'ohia.
ti'a mai 'ei niu no te hô'ê 'irava 'aore
ra
'ei 'omua niu.
ha'apâpûra'a teie i te terera'a o te ha'a 'aore
ra o te
'ohipa.
E fa'ahiti mai i te parau no te
huru, te rahira'a, te terera'a
ha'a, te uira'a, te fe'a'ara'a, te ha'apâpûra'a e tê vai atu râ mau
o te
aura'a.
E
marie,
ha'apori ta'oha'a noa te tahi
ana e
hua.
54
mau
pu'era'a mai ia
vave,
mai te,
Teie ia taua
1)
mau
ha'apori nei:
Te ha'apori ta'oha'a
Teie te
E
rave
ha'apori ta'oha'a:
tapa'o fa'ata'a teie i
mau
1. Ua tomo
2. Va
mau
vave
ia
o
hua
i roto
i tâ
o na
3. Ua parau maite atu
2)
Te
mau
Teie te
o
vave, maite, marie, ana,
te mau ta'oha'a.
hua..
i te fare.
na
ha 'a.
Màmà
ia râtou.
ha'apâpû
ha'apori
fa'ahiti nei i te parau no te
ha'apâpûra'a: noa, roa, ho'i, 'oia, pa'i, ato'a, hânoa, â, ihoa, fa'ahou.
E ha'apori teie mau ha'apori i te mau huru niu ato'a.
mau
1. E reva ihoa
mâtou
2. Va roa'a ato'a
ananahi.
tâ Tama
3. Tê tâmâ'a fa'ahou nei
4. O Tama ho'i
6.
Ua haere
3)
Te
â_
mau
Teie te
'aore
1. O
o
parau-tû'ite.
te
tei parau
5. E manu pa'i
e
mau
tamari'i.
i tena parau.
tera atu
i ni'a i te tumu-vî.
ia
i te faraoa.
e
ti'i
ha'apori
no te
rahira'a
ha'apori e fa'a'ohipahia no te parau o te rahira'a
ha'apu'era'a: pauroa, pà'ato'a, tâ'ato'a, ana'e, ri'i, re'a.
E ha'apori teie mau ha'apori i te i'oa e i te ta'oha'a.
Re'a, e ha'apori noa ia i te ta'o 'aipa aita 'aore ra 'aore.
mau
ra no te
vau
ana'e
tê
2. E reva pauroa
3. Ua 'amu
4. 'Aita re'a
o
reva
i teie
mâtou
Teri'itua
ta'ata
hepetoma
i
mua.
i Tahiti.
i te faraoa tâ'ato'a.
i haere mai
i te ha'utira'a teata ta'ata
55
ora.
11.11.
Te
ui
II. 11.1.
ta'o
mau
Te
te
no
e
'êra'a,
no te
no te
'aipa, no te
auera'a.
mau
ta'o
no
te 'êra'a
E ti'a mai teie
mau
ta'o
e
niu 'aore ei
pû
no te
niu o te hô'ê
'irava.
E
1. Ua
piti
rave
noa
ta'o
e
fa'a'ohipahia nei
'oe i te pû'ohu-vanira?
no
teie 'ohipa: 'ê e 'oia.
'ê.
-
2. Aita te tumu-vî i haruru i teie mata'i rahi.
II. 11.2.
e
-
teie mau ta'o i te mau 'irava
'aipa 'ore ana'e tê 'ore atu e 'omua i te 'irava, e ha'apori
ia i te niu 'aore
Teie taua
E
-
-
aita
mau
'aore
E
i te ta'o.
mau
=
e'ita, e'ore, e'ere, eiaha, 'ore.
(e-) + 'ita,
'a- (e-)+ 'ore,
=
a-
=e+'ere.
mau
ta'oha'a te ta'o 'ore
1. Ua 'ore
te vî.
2. Ua 'ere
râtou
1)
ra
ta'o nei: aita, 'aore,
ta'o hâmani te rahira'a:
(e'ita)
-e'ere
rahi,
'omua pauroa
o te
-
'oia.
'aipa
'Aore re'a i
-
o
Te
-
i te faraoa
i teie
e
'ere.
po'ipo'i.
Aita ,'aore:
e niu teie,
e 'aipa i te niuha'a, tera râ e 'aipa ato'a i te niu'apu no te
-
-
fatura'a,
-
e
ha'aporihia
e te
ha'apori re'a,
o te
tâpa'o ia o te mau ta'o
ha'apori i te mau 'ohipa i tupu 'aore ra e tupu ra 'oia ho'i e
lipahia teie 'aipa mai te peu ê nâ te 'omua niuha'a ua 'aore
të...nei (na, ra) e 'omua i te niu 'aipa-'ore-hia,
e 'aipara'a teie i te 'irava tâ'ato'a.
e
-
1. Aita re'a tamari'i
2. Aita
râtou
i
reva
i haere mai
i teie
i te teata.
po'ipo'i.
56
3. 'Aore
2)
e
tô te fare.
pape
E'ita, e'ore:
e 'aipa no te mau niuha'a,
e 'aipa teie no te hô'ê 'ohipa i 'ore
e 'aipa no te tau a mûri,
e 'aipara'a i te 'irava tâ'ato'a.
-
-
a e tupu,
-
-
1. E'ita
râtou
2. E'ita
3)
oTama
e
tàmâ'a.
E'ere:
e 'aipa no te
-
e
-
e
-
1. E'ere
mau
niu'apu, niui'oa, niu fa'atoro e niu numera,
'aipa e'ita,
monohia teie 'aipa, i te tahi mau taime, i te
'aipa i te hô'ê noa tuha'a 'irava, te niu.
oTama
te
2. E'ere
o na
te
3. E'ere
nâ 'u
i
4)
ananahi.
e reva
matahiapo.
'orometua.
rave.
Eiaha:
e 'opani-'eta'eta-ra'a teie,
e'ita e pu'oi atu i te 'omua niuha'a
-
-
-
-
e
fa'ari'i
e
'aipa i te 'irava tâ'ato'a.
1. Eiaha
e'amu
2. Eiaha
e
3. Eiaha
5
)
haere
'outou
noa
i nâ 'omua niuha'a e
ua e
e
tê...nei (na, ra),
ia,
i te faraoa!
i uta
i teie
ia fa'aea
mahana,
noa
e
mai tena
Tapati!
tehuru!
'Ore:
-
-
e
e
ha'apori teie 'aipa i te niu 'aore ra i te ta'o,
'aipa hô'ê noa ta'o 'aore ra hô'ê niu.
1. Ua ta'ata 'ore
i te
purera'a.
2. Ua 'amu 'ore
o na
i te mâ'a.
II. 11.3.
mau
Te
Teie ia:
o
ta'o
no te
uira'a
vai, aha, fea (hea/hia), anei, paha, peneia'e, 'ene
('ere).
57
1)
Vai:
-
-
-
-
-
-
-
e
'omuahia
e
'omua-ato'a-hia
e
te 'omua o,
fa'atoro no, nâ, ia, io e e,
e te mau
pato'i i te fa'atoro i,
heheu mai i te iho, i te vaira'a,
e'ita e ui i te niaha'a, i te niu'apu e i te niu
e ui i te niui'oa e i te niufa'atoro,
e
e
ui i te hô'ê
e
tuha'a 'irava e'ita râ i te 'irava tâ'ato'a.
noa
1. O vai
tera ta'ata?
-OTama.
2. O vai
tei 'amu i te 'ahi'a?
-
O
-
Nâ te 'orometua.
3. Nâ vai
2)
puta i rave?
fa'ahiti mai i te parau no te tumu, no te huru, no te ti'ara'a,
e
toro'a,
-
-
e
pato'i i te 'omua
e
ui hô'ê
1. Eaha
noa
o,
tuha'a 'irava.
tera ta'ata?
2. No te aha
3)
vau.
Aha:
-
te
te
numera,
râtou
-Etaote.
i
reva
ai?
Fea (hea/hia):
e pato'i i te mau 'omua niuha'a ato'a,
-
-
-
e
fa'ahiti i te parau no te vâhi, te tau, te rahira'a e te rave'a,
e
pato'i hô'ê noa tuha'a 'irava.
1. E fea tamari'i
2. No hea mai
râtou
4. Emea
nâ fea
4)
-
E toru.
'oe?
3. A fea
5. E fea moni
i reva?
e
haere mai ai?
i te tunu
i tera a'e i'a?
i tâ 'oe tui-i'a?
Anei, paha, peneia 'e, 'ene ('ere):
-
e
fa'aui teie
mau
ta'o i te 'irava tâ'ato'a.
Anei, paha:
58
e
-
ha'apaori teie
nau
ta'o i te niu
o te
'irava no te fa'aui i te
"irava tâ'ato'a.
]. E fenua nehenehe anei
2. Ua rave
3. Ua
paha
pa'ia anei
o
Mâmâ
o
Tahiti?
i ta 'u 'o'ini mâpê?
te mau manihini?
Peneia 'e:
.
e
-
'omua teie ta'o ui i te 'irava.
/. Peneia'e
ua reva
2. Peneia 'e
e taote
.
te
e
-
(hope'ara'a)
o te 'irava,
ui teie ta'o i te 'irava tâ'ato'a.
1. E ta'ata mâramarama
2. Ua
rave
.
"
tera atu ta'ata?
'Ene ('ere):
e ui i te hi'u
-
pahî i te 'a'ahiata roa?
'oe
i te
va
oTeri'i,
'a
inapô
'ene?
ra,
'ene?
No te ui i te 'irava
fa'atomara'a i te
II. 11.4.
Te
tâ'ato'a, e fa'a'ohipa-ato'a-hia te
hope'a o te 'irava.
mau
ta'o
no te
auera'a, no te heheu i te
manava
E
mau
maniania teie
no te natura o
tei riro mai ei ta'o.
Teie ia:
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
aroha, no te mauiui,
a tae
= no te 'oa'oa, te pe'ape'a, no te fa'a'ino,
'âtirâ, tîrârâ, 'âti'â
= no te fa'a'ore,
'ô, 'ê
= no te pahono,
'ai
= o te aue, no te mauiui, no te hitima'ue, no te maere,
'aitoa
= no te fa'a'ino,
'aria
= no te 'itera'a, no te maere,
inaha
= no te 'itera'a,
'ê'ê
= no te aroha,
hiae!
= no te tuhi mai, no te fa'a'ino,
tihê!
= no te fa'a'ino,
hûrô!
= no te tuô, no te ha'apoupou,
a ne
e
...
'é
=
no te
=
no te
tuô....
59
■
TAPURA NO TE MAU TA'OPATU
Te
mau
ta'opatu:
e
hope i
te tai'o
1. Te monoi'oa:
-
-
monoi'oa-ta'ata:
vau/au, 'oe, o na/ o ia; tâua, mâua, 'orua, râua; tatou,
mâtou, 'outou, ràtou.
teie, tena, tera, vêrâ, vêtahi
tohu:
2. Te ti'avâhi e ti'atau:
tiavâhi:
râpae, vaho, ni'a, raro, tai, tua, uta, rôpû,
rotopû, piha'i iho, mua, mûri
-nanahi, -napô, -raua'e, -na'uanei, 'uanei, -riana
roto,
-
-
ti'atau:
3. Te ti'atohu:
nei, na,
4. Te 'avei'a:
mai, atu, a'e, iho
ra
5. Te tohu:
-
-
-
-
no te
no te
'orero:
teie, tena, tera
fa'ati'ara'a parau: taua, taua nei, taua na, taua ra
tahi
te
te mau
atu mau
tohu
tohu
(ha'ameharara'a): reira, ia, ai
niu:
no te
6. Te fa'ai'oa:
fa'ai'oa nui:
f. fatura'a:
f. numera:
f. fa'ata'a'ê:
f. rahira'a:
f. hâmani:
fa'ai'oa 'ore:
eie,
ena, era.
te
-
tô, tâ, ta, tei
to'o, ta'i
te tahi, te hô'ê
ma'a, nâ, nau, tau,
tei, tê, tei
-
-
-
-
-
mau, te mau,
tehui
-
7. Te fa'atoro:
-
fa'ai'oa ti'atahi: i, i (tau),
te
(huru),
-
te
a
ia, io, o (fatura'a), ro (vâhi),
(tau), no, nâ, e;
fa'ai'oa ti'arau: i ia..ra, i te
...
ra
e
tê vai atu
a
(fatura'a),
a
ra...
8. Te hono:
-
no te
pu'oi:
-
e, ma,
râ, mai, maoti (maori)
,
'aore ra, aita ra, aita ('aore) râ, e'ita
e'ere râ, teie (tena, tera) râ, 'oia ho'i,
-
-
'aihono:
râ, eiaha râ,
ê, hou,'aua'a (aua'e), 'are'a, ahiri (ahari, ahani,
ahini), inaha, ina'a,
mai tei au (ia au), mai te peu (mea, huru), i te mea
(peu, huru), nâ mua a'e, noa atu (à, ho'i, râ), 'ore
noa atu, 'are'a râ (ho'i), no fea ho'i (râ), no te mea
(i te mea), no reira, no te aha, 'a'unei, inaha râ e tê
-
-
9. Te 'omua niu:
'omua niuha'a:
-
-
-
'o.
niu'apu:
'o. niui'oa
vai atu
ra...
e, ua, i,
vai atu
ra..
tê.. nei (na, ra),
e, 'ei
o
60
a,
ia, ei, 'oi, i...na,
a...na
e
tê
-
10. Te
'o. niu
numera:
e, a
ha'apori:
-
-
-
h. ta'oha'a:
h. ha'apâpû:
h. rahira'a:
11. Te ta'o
-
-
-
-
no
te 'ê:
te
moite, marie, ana, hua
ho'i, 'oia, pa'i, fa'ahou, ato'a, hânoa, ihoa, â
pauroa, pâ'ato'a, tâ'ato'a, ana'e, ri'i
vave,
noa, roa,
'aipa:
te ui:
te auera'a...:
'ê, 'oia
aita, 'aore, e'ita, e'ore, eiaha, 'ore
vai, aha, fea (hea, hia), anei, paha, 'ene ('ere),
peneia 'e.
aue, a tae, 'âtîrâ..., 'ô, 'ê'ê, hûrô, tihê....
61
'oruât., ihmûoua (ternâa,) i.namuâ'e,(trio)) ra.
h'oorpee
'otmmrââuoau,,; turpoôithaaû',,'ine. httnmmueeaaaiuu.,,,'(fiaon)+'i)uêhtoa..,'r (((ffavhaotaêtuurhr'i'))),,, (imnmaaaooh'rtii),, (teerere'aâoâiââirt,,) (''aanuhiren), ((ihhtmtmppmuueeraruaia)),,''fonrnâoâte)'i, 'ianaeravuêhht.ue,,(i'inoaraveê,ntu)i,, hamunri.e, f'âahiop'itnohao.a'ui,,,, rpaiân'ato'e, 'oee''iriaterha,, f(ea'p/phennanhiai),, ''âêtôtûîhrêêr..ô,,
tai'o
itnaâu/oa;, trvnaaih'aoio,, rnaa''uuee,i, ttaarnuu.,
'ovaue/au,, tteerna.a, râpae, nnaanpahôi,, na,ra. ihaaot'eu.,, tteernaa., tanueai, iaai., eernaa., tteâi., ttâaa''ii., httaôeh'êi., tnaâu,, (fat'+eioa io, (tnaeuâô.),, iiate.. rraa, ma,mrâai,, (ariata,) ho'i hou,'au 'a (taaieauui), (haâotu'i,, trneeiora, i,tê.nei
teie, roto,
TA'O
TE
fenua
nei, mai,
teie,
taua, reira,
(ha'mer)
eie,
te.
tô,
to'o,
ma'a,
te
ia,
tei
i,
(ttnua'mui) (tnumui) noa Thtan'aoeho'a' Thtan'uoehroa' tamo'ni'oa ti'avâhi aar'pru toahtuu fatuar' numera fa't êra' a hâmani ti'athi
l'oa
l'OA
tohu
l'oa l'oa
ti'atau
TI'AVH/ U Tl'AOHU
TA'OHA' l'OAH 'A NUMERA MON I'OA
TAOP A h'oorpee
orero fa'ati' tahi
'AVEI'A TOHU
niu
rahi'
nui
FA'TOR
FA' IOA
TA'OPTU hope
tai'o
tai'o
T
E
T
A
O
a
e,
i
ti'arau pû'oi
HONO
aore
oia
mai
e,
aihono
noa
no
ua, ei.
e,
e,
0
a.
e,
maite, hroo'ai,, tâp'aauoroa,, 'oia 'aore, aha, tae,
vave,
noa,
ha'pâûra
'ê,
o.-niuha' oa.-niu'pu o.-niu'oa o.-numera ta'oh a rahi 'a
h.
'OMUA-NI
HA' PORI
h.
h.
ê
TA'O
'aita,
aipa
vai,
ui
aaue,
aue
Fait partie de Te 'ihi reo e te tarame papa-reo : te ta’o : DEUG et licence Reo ma’ohi